سمکۆ عەبدولعەزیزی
ئیدیه‌مێ “پاردایما سه‌روك عەبدوللا” بوویه بەنیشتێ ده‌ڤێ سه‌ركردایه‌تیا پەکەکێ و كادر و دووڤه‌لانكێن وێ، ڤێ یەکێ ئه‌ز نه‌چار كرم هەرم و دووڤچوونەکی بكه‌م هەیا کو بزانبم ئه‌ڤ ئیدیه‌م چیه و ژ بۆنا چ تێ بكارئانین و كه‌نگێ تێ بكارئانین، گهشتم وێ ئەنجامێ كو ئه‌ڤ ئیدیه‌م ژ بۆی بەرهەم ئانینەکە نوو یان داهێنانه‌كە نوو د وارێن جودا جودا دە تێ بکارئانین، ئه‌م دکارن ببێژن مینا تاقیگه‌هه‌كە زانستییه، ئه‌ڤ تاقیگه‌هـ زێده‌تر ژ ئالیێ زانایین زانستى تێ بکارئانین و هن جاران ژى ژ ئالیێ زانایێن جڤاكناسی ڤە تێ بکارئانین.
ب كورتاسى دکارم ببێژم كو پارادیم (Paradigm) ئیدیه‌مه‌كه كو هه‌ر كه‌سێ وێژه‌یێن فه‌لسه‌فی دخوینە دبە سەدەم کو ئه‌ڤ ئیدیه‌م پڕ جاران بکەڤە به‌رچاڤێن وى.
پارادایم وه‌ك پیناسه ئەڤە: پرسگرێکێن هزرى یێن گشتینه، یان بیر و باوه‌رێن بنگه‌هینه، ئه‌ڤ ئاریشێن هزرى یان بیر و باوه‌رێن مرۆڤى دبن پالده‌ر كو مرۆڤ نەرینه‌كە تایبه‌ت بۆ دۆرهێلا تێدە دژی دروست بكه، یانی هه‌ولدانا مرۆڤی یه ژ بۆی ڤەکۆلینه‌كا چالاكیێن خوە و چه‌وانیا نێزیكبوونا ڤان چالاكیان د ناڤا جڤاكا خوە دە.
هه‌ر پارادایمه‌كە مرۆڤ دگهیژێ یان دكه‌ڤه به‌ر چاڤێن مرۆڤ نابە دەملدەست باوه‌ریێ ژ مرۆڤى رە دروست بکە كو ئه‌ڤ پارادیمەکە ساخله‌م و راست و دروسته، بەلکو پێویستە بێخە د بن ڤه‌كۆلینا تەئۆریێن خوارێ دە:
1- تەئۆریا هه‌بوونێ (Ontology )
2- تەئۆریا زانینێ (Epistemology)
3- تەئۆریا ڤه‌كۆلینێ (Methodology)
د تەئۆرییا هه‌بوونێ دە، لێکۆله‌ر هه‌موو هه‌ولێن لێکۆلینا خوە ژ بۆی چڤاكه‌كێ ته‌رخان دكه هەیا كو به‌رسڤا ڤان پرسان بده، “شێوازا دۆرهێلا وێ جڤاكێ چیه؟، سروستا دۆرهێلا وێ جڤاكێ چیه؟، مرۆڤ دکارە چ بزانبە لسه‌ر وێ جڤاكێ؟.”
هەگەر ئەم میناكه‌كە تاقیگه‌هێ ل سه‌ر ڤێ تەئۆریێ ئه‌نجام بدن، ئه‌م دکارن ڤێ ببێژن: گه‌ر ئه‌م گهشتن وێ باوه‌رێ كو دۆرهێله‌كە راست ودروست هه‌یە، د قۆناغا دووڤ دە پر گرنگه ڤان پرسان بكین “ئه‌ڤ دۆرهێل ژ چ پێكهاتیه؟ چه‌وا ئه‌ڤ دۆرهێل بهه‌ڤرا كارتێكرنێ دکە؟
د به‌رسڤا ڤان پرسان دە، ڤه‌كۆله‌ر دێ بگهە هن ئه‌نجاما كو پێش وێ دەمێ ئه‌و به‌رسڤ ل جەم وی نه‌بوون و وێ هن ره‌گه‌زێن جوانی و ئه‌خلاقى ژ وی رە په‌یدا بن كو پێش وێ دەمێ ب ت ئاوا ل جەم وی د دیار نه‌بوون.
تەئۆریا زانینێ: تاكو لێکۆلەر بگهه هن پێزانینێن تایبه‌ت ل سه‌ر وێ جڤاكا ئه‌و لێکۆلینێ ل سەر دکە، پڕ گرنگه ڤێ پرسێ بكه، ” د ڤێ لێکۆلکینا خوە دە من دڤێ بگهیژم چ؟ ت لێکۆلەرەک نکارە به‌رسڤا ڤێ پرسێ بده ئه‌گه‌ر نەکاربە به‌رسڤا پرسا تەئۆریا هه‌بوونێ بدە، لێ ئه‌گه‌ر کاربە وێ بەرسڤێ بدە، د وێ ده‌مێ دە ژ بۆی به‌رسڤا پرسا تەئۆریا زانینێ وێ بگهە قۆناغه‌كە دن یا زانینێ، ئه‌و قۆناغ ژى ئه‌ڤه كو لێکۆلەر دێ ژ به‌رێخوەدانا دۆرهێلى ده‌ربازى قۆناغا به‌رێ خوە دانە بابه‌تى بە (Objectivism)، یانی وێ ژ ناڤا جڤاكێ ده‌ربازى بابه‌تێ جڤاكى بە، ئانكو باشتر ببێژم وێ ژ سیمایی ده‌ربازى ناڤه‌رۆكی بە.
تەئۆریا ڤه‌كۆلینێ : تاكو لێکۆلەر بکارە بگهە هن ئه‌نجاما د ڤێ تەئۆریێ دە، پیویستە به‌رسڤا ڤان پرسا بده، “دێ چه‌وا کارین بگهین وان راستیێن جڤاكێ ڤه‌كۆلین ل سه‌ر تێ کرن؟ ئه‌و چ میتۆدن دێ مرۆڤ بكار بینە هەیا کو بگهە راستیا وێ جڤاكێ؟
ده‌ما لێکۆلەر به‌رسڤا ڤان پرسا دده، د ئه‌نجام دە دێ راستیێن وێ دۆرهێلێ و میتۆدێن بكار تینە دێ ژ لێکۆلەر رە دیار ببن.
دبێژن ڤان پێناسه و تەئۆریێن مه به‌رچاڤ كرین پاردایما كلاسیكى، لێ ئاسته‌نگا نها كه‌تیه به‌ر لێکۆلەرێن زانستێ جڤاكى ئه‌ڤه كو پاردایما كلاسیكى نکاریە بگهە ئه‌نجامێن راست و دروست، ژ بەر کو ئه‌ڤ تەئۆری ژ روویێ زانستی ڤه نەکارینە به‌رسڤا وان پرسان وه‌ك پێویست بده، ئه‌ڤه بوویه سەدەم كو لێکۆلەرێن جڤاكى ژ ڤێ قۆناغێ ده‌رباسى قۆناغه‌كە دن ببن تاكو بکاربن به‌رسڤا وان پرسا بدن، دبێژن ڤێ قۆناغا کو نها گهشتینێ: پاردایما ڤه‌گوهێزه‌ر (Paradigm sift)، د ڤێ قۆناغێ دە پیویستە لێکۆلەر هن گوهەرینا ل سه‌ر تەئۆریێن پێش نها بکە، ب تایبەتی ل سه‌ر تەئۆریا هه‌بوونێ، ده‌ما لێکۆلەر ڤان گوهەرینا دكه ئه‌نجاما کو ئه‌و دگهیتێ ئه‌و ئه‌نجام نابە یا پێش هینگێ ب رێیا پاردایما كلاسیكێ گهشتیێ.
پارادیما ڤه‌گوهێزه‌ر لێکۆلەری به‌ر ب هزرا رێكخستى دبه، هزرا رێكخستى لێکۆلەری پال دده كو دووركه‌ڤە ژ كورتكرنێ یان ژێکڤەکرنێ.
یا نها پارتیا كاركه‌را كریه بنیشتێ د دەڤێ کادر و ئالیهگرێن خوە دە هەری زێدە پاردایما كلاسیكه.
ئه‌ز نکارم ببێژم یا پەکەکە بکار تینە پارادیمه‌ژى، ژ بەر کو پێش عەڤدللا ب چل سالان شیرۆڤه‌كارێن سیاسی یێن كورد ئه‌و بابه‌ت ئانالیزە کریە و عەڤدللا دژى وى بابه‌تى بوو. ئەزێ د گۆتارەکە دن دە باس ل ڤێ یەکێ ژی بکم.
