زمان، عایدبووین و ئەخلاقێ مللی
موستەفا ئوزون
بەریا چەند ھەفتەیان د مالپەرا رووداوێ دە، ب ناڤێ “ل ترکیەیێ کورد چقاسی خوەدی ل ناسنامەیا خوە دەردکەڤن؟” لێکۆلینەک ھات وەشاندن. ئەڤ لێکۆلین یان راپۆر ژ ئالیێ ئەنستیتویا لێکۆلینێ یا CORE, Rawest Research, The European Endowment For Democracy (وەقفا دەمۆکراسیێ یا ئەورۆپایێ) و وەقفا ھەینریچ بۆلێ ڤە ھاتیە ئامادە کرن.(١)
ل گۆر ڤێ لێکۆلینێ ژ سەدی 67.4 کوردێن ل ترکیێ ب ئاوایەکی بھێز (خورت) ل ناسنامەیا (کوردبووینا) خوە خوەدی دەردکەڤن. ژ سەدی 32.6 کوردان ژی ب ئاوایەکی ڤەکری، رەسمی ناخوازن ناسنامەیا وان یا کوردی دەرکەڤە پێش.
ھەر چقاس ل سەر ھەژمارا نوفوسا کوردان، داتایێن رەسمی ل بەر دەستێن مە تونەبن ژی، ل گۆر بەلگەیێن نەتەوەیێن یەکبوویی ھەژمارا کوردێن کو د ناڤ سینۆرێن ترکیێ دە دژین: 32.812.439 کەسن.(2)
واتە ل گۆر راپۆرا کو مە ل ژۆر بەحسا وێ کری ب قاسی 22 ملیۆن کوردێن ل ترکیێ دژین ب ئاوایەکی بھێز خوەدی ل کوردبووینا خوە دەردکەڤن.
ھێژایی گۆتنێ یە، ئەو کەسێن کو د لێکۆلینێ دە خوەدی ل ناسنامەیا خوە دەرکەتنە، بەرسڤەکا سیاسی دانە. ژ بەر کو ل گۆر دەستورا بنگەھین یا ترکیێ، ل ترکیێ کورد تونە نە، ھەموو کەسێن ل ترکیێ دژین ترکن. ئەز باوەر دکم ژ بەر ڤێ سەدەمێیە کو ئەو ھەژمارا ژ سەدی 32.6 نەخوەستیە ب ئاوایەکی رەسمی ناسناما وان دەرکەڤە پێش.
باشە گەلۆ ئەو کەسێن کو خوەدی ل کوردبووینا خوە دەردکەڤن ب چ ئاوایی وەکی کورد دژین؟ یان ژی کوردبووین ژ بۆ وان چیە؟ یان ناسنەما مللی، خوەمالی ژ بۆ وان چییە؟
دەما ئەم ل پێناسەیێن زانستی بنێرن ئەو ژ بۆ “ناسناما میللی، نەتەوی” دبێژن: “ناسناما نەتەوی ھندەک تایبەتمەندیێن کو ژ زمان، ئۆل، عوورف و عادەتێن نەتەوەیەکی نە، ژ نرخێن جڤاکی، ئاوایێ فکراندن و ژیانا وی نەتەوێ یا تایبەت پێک تێ.” (3)
“ناسنامەیا نەتەوەیی ناسنامەیا مرۆڤی یە، ھەستا خوەدیبوونا دەولەتەک یان نەتەوەیەکێ یە. ئەو ھەستا “نەتەوەیەکێ” ب تەڤاهییە کو ب کەڤنەشۆپی، چاند و زمانێن جھی تێ تەمسیلکرن.” (4)
ئەم ژ وان پێناسەیێن ژۆرین تێدگھن کو دو فاکتەرێن بنگەھین ناسناما مللی، نەتەوی پێکتینن ئەو ژی ئەڤن:
ھەستێن عایدی نەتەوەیەکێ بووینێ.
ئەگەر ئەم ڤان پێناسەیێن ژۆرین و لێکۆلینا کو رووداوێ چێکریە بدن بەر ھەڤ، ئەم ب ھێسانی دکارن بێژن: ژ سەدی 4.67 کوردێن ل ناڤ سینۆرێن رەسمی یێن ترکیێ دژین، ھەرچقاسی ھەموو ب زمانێ کوردی نەپەیڤن ژی، ئەو خوە وەکی کورد ناس دکن و خوە عایدێ نەتەوەیا کورد دحەسبینن. واتە ژ سەدی 67.4 کوردان خوە وەکی ترک نابینن و چ ھەستەکێ وان یێ بۆ نەتەوا ترک تونەیە.
کو ل ھەمبەر ئەوقاس زلم، زۆرداری یا دەولەتا ترکیێ، کورد ھین ژی خوە وەکی کورد دبینن و ھەستێ وان یێ نەتەوی ئەوقاس خورت بە، تێ وێ رامانێ کو سیاسەتا دەولەتا ترکیێ یا ترککرنا کوردان (ئاسیملە، بشافتن) ب سەر نەکەتیە. ئەڤ ژی ژ بۆ مە کوردان جیھێ سەربلندیێ یە .
زمان و چاند
سەدەمێ کو ھەموو کورد ب زمانێ خوە ناپەیڤن گەلەکن، لێ سەدەما ھەری مەزن بێشک رەوشا کوردان یا سۆسیۆپۆلتیکە. ژ بەر کو کورد بێ دەولەتن و دەولاتا ترکیێ ژی ب ھەموو دەزگەھێن خوە یێن رەسمی ژ 1923 ھەتا ئیرۆ، زمانێ کوردی رەسمی ناسنەکریە. ب سەر دە ژی ژ بۆ کو کورد ئاسیملە ببن ھەزارویەک زۆر و زەحمەتی ل سەر زمانێ کوردی دانینە. ئەڤە راستیا مەیە.
لێ ھن سەدەمێن دن ژی ھەنە کو ئەم کورد ب خوە پەرپرسیارێ نەئاخافتنا ب زمانێ کوردی نە، ئەڤ سەدەم ژی ئەڤن:
ا. فاکتۆرا سیاسی:
ھەموو رێخستنێن کو ل سەر ناڤێ کوردان سیاسەتێ دکن، ھەری زێدە ژی پارتیێن کو کوردا د پارلەمەنتۆیا ترکیێ دە تەمسیل دکن، ب گرسەیی خوەدی ل زمانێ کوردی دەرناکەڤن. پرسا زمانێ کوردی کو کارێ وانە، پشتگوھ دکن. د جڤین، خوەپێشاندان، مەش و چالاکیان دە زمانێ ترکی ب کار تینن. ژیانا وان یا رۆژانە ھم ل مالێ ھم ژی ل دەرڤە ب زمانێ ترکی یە. ئەڤە ژی شەرم، دورووتی و روورەشیا وان کەسان و رێخستنانە. بیا من دڤێت پرسگرێکا زمانێ کوردی ببە پرسا وان یا بژارتە. ژ بەر کو ل زمانێ کوردی خوەدی دەرکەتن، ب زمانێ کوردی پەیڤین و هاندانا خەلکێ بۆ ئاخاڤتنا ب زمانێ کوردی چەکێ ھەری مەزن یێ ل دژی سیاسەتا دەولەتا ترکیێ یە.
ل سەر سەدەما سیاسی مرۆڤ دکارە ب رووپەلان ئارگومانان بنڤسینە لێ ژ بۆ کو ئەڤ نڤیسە زێدە درێژ نەبە، ئەم سەدەما سیاسی بھێلن بۆ نڤیسەکا دن.
ب. فاکتۆرا سۆسیۆکولتورەل (چانداجڤاکێ)
د تایبەتمەندیێن جڤاتا کوردان، واتە عوورف و عادەت و ئۆلا وان دە ھندەک گوھەرتنێن بچووک ھەبن ژی د ژیانا رۆژانە دە ب ئاوایەکێ زندی ھین بەردەوام دکن. وەکی: داوەت، شین، کریڤاتی، رۆژێن تایبەتی (جەژنێن ئۆلی رەمەزان، قوربان، جەژنێن نەتەوی نەورۆز) هتد….
ئەڤ چالاکیێن چاندی یێن جڤاکی ب رێکا زمانی ڤە پێک تێن. واتە د شین و داوەتان، د جەژن و رۆژێن تایبەت دە خەلک ب زمانەکی ڤە ب ھەڤ رە دپەیڤە. واتە زمان بنگەھا بجیھانینا عوورف و عاداتان و ریتوالێن (ئایین) ئۆلی نە.
تشتێ کو ئەز دبینم، سال ب سال د ناڤ جڤاتا کورد دە ب زمانێ کوردی ئاخاڤتن کێم دبە، ب تایبەتی ژی د ناڤ خۆرت و زارۆکان دە. سەبەبا کو خۆرت و زارۆکێن مە ب کوردی نزانن، گونەھا مە دانعەمرێن کوردیزانە.
واتە ئەم کەسێن دانعەمر ل مالێ لگەل زارۆکێن خوە ب کوردی ناپەیڤین یان ژی نەپەیڤینە. ب باوەریا من ئەڤ ژی ھم ژ نەزانینێ ھم ژی ژ کێمبووینا ھشمەندیا نەتەوی یا مە کوردان تێ. کو مە دانعەمرێن کوردا گرینگیا زمانێ دایکێ زانیبایە و ئەو ئەخلاقێ مللی یێ کو زمانێ خوە ل سەر ھەر تشتی دبینە ل با مە ھەبوویا، ئیرۆ رەوشا زمانێ کوردی ل ترکیێ ب ڤێ ئاوایێ نەدبوو. کو مە دانعەمران بزانبیا: زمان یەک ژ نرخێن سەرەکی یێن چاندی یێن نەتەوەیەکێ یە، کو مە زانیبا: کەسێن کو ب ھەمان زمانی دئاخڤن، بنگەھا سازومانا جڤاکی یا ب ناڤێ نەتەوە ئاڤا دکن، مە چ جاران رێ نەدا کو زارۆکێن مە ل مالێ ب ترکی باخڤن.
دەما مرۆڤ ژ وان کەسێن کو ب زمان ترکی لگەل زارۆکێن خوە دپەیڤن دپرسە: کا ئەو چما لگەل زارۆکێن خوە ب کوردی ناپەیڤن؟ بەرسڤا وان کێم زێدە وەھایە: “ما زارۆک دێ ل کو دەرێ کوردی فێر ببن، ل مەکتەبا ب کوردی پەروەردەیی تونەیە، ژ بەر کو زمانێ پەروەردەیی ترکییە، دڤێت زارۆکێن مە ب ترکی باش بزانبن”.
بێ شک ئەڤ ئارگومەنێن هەنێ ژ بنی ڤە چەوتن. ژ بەر کو:
زمانێ دایکێ (زکماکی): زارۆک زمانێ خوەیێ دایکێ د دەستپێکێن سالێن ئەول دە ژ دایک و بابێ خوە فێر دبە. واتە زارۆک بەریا دەست ب مەکتەبێ بکە زمانێ خوە یێ دایکێ ل مالێ فێر دبە. ل مەکتەبێ (خوەندەگەھ، دبستان) زارۆک دەست پێ دکە خوەندن و نڤسینێ و دەرسێن دن فێر دبە. واتە مرۆڤ زمانێ دایکێ ل مالێ و د ناڤ جڤاکا/چاندی دە فێر دبە.
زمانێ کوردی ل بەر فێربوونا زمانێ ترکی نە ئاستەنگە.
پرانیا مرۆڤێن ل جیھانێ، (دنیایێ) یان دو یان ژی ژ دو زمانان زێدەتر دزانن.(5)
ژ بۆ ڤێ ئارگومانێ، نموونەیا ھەری باش ژی ئەم کوردێن دانعەمرین یێن کو ل ناڤ سینۆرێن ترکیێ دژین.
ژ بەر کو د دەما زارۆکاتیا مە دا ژی زمانێ کوردی ل ترکیێ قەدەغە بوو لێ دایک و بابێن مە ل مالێن خوە ب زمانێ کوردی دئاخڤین. ژ بەر ڤێ یەکێ یە کو ئەم دانعەمرێن ئیرۆ ب ھێسانی ھەم زمانێ خوە یێ زکماکی ھەم ژی ترکی دزانین. واتە ئەم کوردی ل مالێ ژ دایک و بابێ خوە و ترکی ژی ل خوەندەگەھان دە فێر بوون.
زارۆک چاوا فێری زمانێ دایکێ دبە:
زارۆک د ناڤ پێنج سالان دە ھم زمان و ھم ژی رێزمان و بلێڤکرنا وی زمانی ھین دبن، ژ بەر کو مەژیێ زارۆکا ھەر رۆژ ب ئاوایەکێ ئاکتیڤ ب زمانێ ئەو بکارتینە ڤە مەشغولە. ب زانستی ھاتیە ئیسبات کرن، زانست دبێژە: فێربوونا زمانی یا ئۆتۆماتیکی بکارئانینا بیردانکێ ڤە پێک تێ، و ئەو پرۆسەیا بیردانكێ باندۆرێ ل بەشێن مەژی یێن کو ئاخافتنێ کۆنترۆل دکن، لێ ھەر وەھا تەڤگەر و بالانسێ ژی دکە.(6)
زارۆکەک پێنج سالی بەریا کو دەست ب مەکتەبێ بکە ب قاسی 2000-3000 پەیڤێن زمانێ زکماکی دزانە و ئەو لگەل دەروودۆرا خوە ب ھێسانی دکارە بپەیڤە و ژ وان تێبگەهە.
ژ بەر ڤێ یەکێ ژ وە کوردێن خوە وەکی کورد ناسدکن تیکا (رجا) دکم ب زارۆکێن خوە ڤە ل مالێ ب کوردی بپەیڤن.
زمانێ کوردی میراسێ دایک و باب، کال و پیر، باپیر و داپیرێن مەیە، ژ بۆ ئەم رێزێ ل باپیر و داپیرێن خوە بگرن، دڤێت ئەم ب زمانێ وان بپەیڤن و زارۆکێن خوە فێری زمانێ وان بکن. ژ بەر کو زارۆکێن مە پێشەرۆژا جڤاتا کوردا نە. و ئەم باش دزانن کو ھەر زارۆکەکی کورد کو فێری زمانێ کوردی ببە، دێ ھەری کێم 70 – 80 سالێن دن ژیانا زمانێ کوردی درێژ بکە.
دوڤار
