36 سال ب سەر جینۆسایدا هه‌له‌بجه‌یێ را دەرباس بوون، کو پشتی هیرۆشیما و ناگازاکی د دیرۆکا جیهانا نووژەن دا وەکە مەزنترین ئێریشا کیمیایی یا سەدسالا 20ێ هات تۆمارکرن. تەڤی کو 36 سال دەرباس بوونە ژی برینا هه‌له‌بجه‌یێ هێژ خوین ژێ دبارە. بیرانینێن خەلکێ هەلەبجەیێ هێژ نوو نه و یا هەری گرینگ و خەمبار ژی زهنیەتا کەسێن کو ئەڤ ئێریش پێک ئانینە د رۆژا مه یا ئیرۆ دا ل به‌غدایێ دەستهلاتە.
د 16ێ ئادارا 1988ێ دا ب فەرمانا دیکتاتۆرێ هلوەشیایی یێ ئیراقێ سەددام حسێن د ئەنجاما چەکێن کیمیایی یێن کو د بۆمبەبارانکرنا هەلەبجەیێ دا ب بالافرێن شەر هاتن بکارئانین، زێدەیی 5 هەزار کوردان کو پرانیا وان ژن و زارۆک بوون ژیانا خوە ژ دەست دان.
ل گۆری راپۆرا رێخستنا تەندورستیێ یا جیهانێ (WHO) ژ بەر ڤێ ئێریشا کیمیایی هەتا نها زێدەیی 43 هەزار و 753 کەسان ژیانا خوە ژ دەست دانە و 61 هەزار کەس ژی بریندار و سەقەت مانە.
ئەڤ ئێریشا نەمرۆڤانە کو ب ناڤێ «کۆمکوژیا هه‌له‌بجه‌یێ» کەت دیرۆکێ، قۆناغا هەری ب ئێش و داوی یا جینۆسایدا ئەنفالێ بوو کو رەژیما به‌عس ب پێشەنگیا سەدام حسێن د ناڤبەرا سالێن 1986-1989ێ دا ب ئاوایەکی سیستەماتیک ل دژی گەلێ کورد ل باشوورێ کوردستانێ پێک ئانی.
دژمناتیا کوردان و بەردەوامیا کۆلۆنیالیزمێ ل سەر کوردستانێ
د دەما قرکرنا ئەنفالێ دا کو د 31 تیرمه‌ها 1983ێ دا دەست پێ کر و د 7ێ هەزیرانا 1989ێ دا ب داوی بوو، 182 هەزار کورد هاتن قەتلکرن، 4500 گوند و 30 ناڤچە هاتن وێرانکرن، مزگەفت، دێر و عیبادەتخانە هاتن وێرانکرن.
د 1ێ ئادارا 2010ێ دا دادگەها بلندا تاوانان یا ئیراقێ کۆمکوژیا هه‌له‌بجه‌یێ وەکە جینۆساید قەبوول کر. تەڤی کو ئەڤ بریار ژ ئالیێ حکوومەتا هەرێما کوردستانێ ڤە ب مەمنوونییەت هات پێشوازیکرن ژی، لێ بەلێ رێڤەبەریا به‌غدایێ ئالیکاریا پێویست نەدا مالباتێن جانگورییێن هەلەبجە و سۆزێن دایی ب جهـ نە ئانین.
زهنیەتا کوردکوژ هێژ ژی ل به‌غدایێ دەستهلاتە
هەر چەنده سەددام حسێن هات رووخاندن ژی، کورد ژ سیاسەتا دەستهلاتداریا ناڤەندی یا ئیراقێ یا زالم و کوردکوژ رزگار نەبوونە. زهنیەتا سه‌ددام یا کو زلم پێ ل کوردان دکر و ئه‌و مەجبووری ئیتاعه‌ت کرنێ دکرن، ئیرۆ ژی ل به‌غدایێ ئه‌ڤ زیهنیەته ب ڤێرژنا خوه یا شیعه کریارێن سه‌ددام ل سەر کوردان فەرز دكه‌ت.
کوردێن کو د سالا 2003ێ دا د رووخاندنا رەژیما سەددام دا رۆلا هەری گرینگ لیستن، سیستەمەک کو تێ دا دگه‌ل حکوومەتا به‌غدایێ د ناڤا تێکلیان دا بن، لێ دەستهلاتا وەلاتێ خوە ب رێڤە ببه‌ن، قەبوول کرن. هێزێن ناڤنەتەوەیی ژی گارانتی دان کو مافێ کوردان هەیە ل ئیراقێ خوە ب رێڤە ببن و ئیراق ببە سیستەمەکێ دەمۆکراتیک. تەڤی گەلەک قوربانیێن یەکالی یێن کوردان ل دژی حکوومەتا ئیراقێ، رێڤەبەریا شیعه یا ئیراقێ ب زهنیەتا سەددام حسێن دەست ب تەڤگەرێ کر.
رادیکالێ شیعه یێ ئالیگرێ ئیرانێ مالکی دەست ب نیشانەیێن ئەول کر کو ئەوێ ب هەمان زهنیەتا سەدام ل هەمبەری کوردان تەڤبگەرن و پێشی ل سەر بودجەیا ژ سەدی 17 یا کوردستانێ قود کرن. گەلەک جاران ب دەرەنگ شاندنا بودجەیێ هەول دا کو زەختێ ل جڤاکێ بکە. رەوشێن ب ڤی رەنگی ژ بۆ کەرکووکێ ژی دەرکەتن. ئارتێشا ئیراقێ ل کەرکووکێ هەول دا کوردان بێزار بکە. حکوومەتا شیعه هێدی هێدی ل سەر شۆپا سەددام مەشییا.
د دەما ئێرشێن داعشێ دا، حکوومەتا ئیراقێ کوردستان ب قەدەرا خوە ڤە تەرکاند. چ پشتگری نە ژ بۆ هێزێن پێشمەرگە ئو نە ژی ژ بۆ بەرەڤانیێ نەهات کرن. حکوومەتێن ئیراقی کو ل گه‌ل ئیرانێ پارالێل تەڤدگەرن، مل ب ملێ داعشێ ئێرشی حکوومەتا هەولێرێ کرن. د رەوشەکا وه‌ها یا شەر دا بودجەیا کوردستانێ د سالا 2014ێ دا ب تەمامی هات برین.
بەلێ، بەلگەیا هەری مەزن کو حکوومەتا ئیراقێ ژی خوەدی هەمان زهنیەتا کۆلۆنیالیستان یا کوردستانێ بوو، ب داگیرکرنا کەرکووکێ ئیسپات بوو. حکوومەتا ئیراقێ ب هنجەتا گشتپرسییا سەرخوەبوونا کوردستانێ وەکە داگیرکەرەکی کەت ناڤا کەرکووکێ دا.
حکوومەتا ئیراقێ کو ژ بۆ ئیرانێ بوویە حکوومەتەکە ئەنیێ و د ئەسلێ خوە دە وەکە پارێزگەهەکا ئیرانێ تەڤدگەرە، وەکە سەددام ل هەمبەری کوردان ب چاڤسۆری تەڤدگەرە. گەر کۆنژەکتوورا ناڤدەولەتی دەستوورێ بدە، دێ ئەنفال و هەلەبجە یان ل سەر مە ئیرۆ ژی ب مەشینن.
ئێریشێن بالافرێن کەشفێ یێن ل سەر هەولێرێ ژی تێ وێ مانەیێ کو ژ قرکرنا فیزیکی یا ل سەر کوردان بەردەوامە.
حکوومەتا هەرێما کوردستانێ ل گەل حکوومەت، سیاسەتمەدار، گەل و سامانێن خوە یێن سرووشتی، رووبروویێ شەرێ تایبەت و گەفێن داگیرکەرێن ڤێرژنێن شیعه یێن وەک سەدامن. یا هەری خەتەرناک ژی ئەڤە کو، وەکە سەددام، ڤان ڤێرژنێن سەددامێن شیعی ژی جەحشێن خوە هەنە.
سەددام مر، لێ ڤێ جارێ سه‌ددامێن شیعه ل دژی کوردان هەنە. ئانگۆ زهنییەتا سه‌ددام هێ ژی ل ئیراقێ دەستهلاتە.
