ھلبژارتنێن گشتی یێن رێڤەبەریێن ھەرێمی یێن کو د 31 ئادارێ دە پێک ھاتن، ھەم ژ بۆ ترکییێ ھەم ژی ژ بۆ باکورێ کوردستانێ ئەنجامێن گەلەکی گرینگ دەرخستن ھۆلێ.
سیستەما سیاسی یا ترکییێ کەت ناڤا ئاژاوەیێ دە. ئەردۆگان و پارتییا وی د 22 سالان دە د 19 ھلبژارتنان دە ئەڤە جارا ئەولییە وەکە پارتییا یەکەم دەرنەکەت. ئەردۆگان د سالا 2011 دە ژ سەدی 49.83 دەنگ ب دەست خستبوون، ئانگۆ ھەما نیڤا ترکییێ پشتگری دابوو ئەردۆگان. لێ د ھلبژارتنێن داوی دە ڤێ جارێ رێژەیا دەنگان داکەت 48.35ێ.
ئەردۆگانێ کو پشتی ھات سەر دەستھلاتداریێ د چینا سەردەست و کلیکێن کۆمارا ترکییێ دە گوھەرتنێن مەزن چێکرین، ب راستی ژی کیمیایا ترکییێ گوھەرت و ب گرانی دەست دانی سەر دەولەتێ. د دیرۆکا ترکیێ دە، پشتی سەردەما مستەفا کەمال، دەولەتا ترک ژ ئالیێ چ سەرۆککۆمار، سەرۆکوەزیر و پارتیان ڤە ب ڤی ئاوایی نەھاتبوو گوھەرتن. ل ترکیێ ئارتێش، ھێزێن ئیستخباراتی و ئەولەھیێ خوەدیێن سەرەکی یێن دەولەتێ بوون و چینەکا سەرمایەدار ژی ھەبوو کو د ناڤا دەولەتێ دە خوەدی باندۆرەک مەزن بوو. ئەردۆگان د دەما دەستھلاتداریا خوەیا 22 سالان دە ئەڤ یەک ھلوەشاند و ئارتێش، پۆلیس، دادگەری و ھەموو ھێزێن سەروەرێن ئابۆری و سەرمایەیێ خستن بن دەستێ خوە. ھەر چەند ئاکەپە د ھلبژارتنێ دە دەنگێن خوە وندا بکە و نەبە پارتیا یەکەمین ژی، دیسا ھەموو سازی و ھێزێن دەولەتێ یێن سەرەکی د دەستێ ئاکەپێ دە نە. ئاکەپێ دەولەتا خوە ئاڤاکر. لێ ڤێ جارێ نەبوو پارتیا یەکەم و ئەڤ یەک دێ د مەجلیسێ دە ئاکەپێ بخە تەنگاسیێ. ژ بەر کو ئەردۆگان ب رێکەفتنا کو لگەل مەھەپێ چێکربوو، کاری بوو حکوومەتێ دامەزرینە. ھەکە دەولەت باخچەلی پشتگرییا خوە یا ژ بۆ ئەردۆگان پاشڤە بکشینە، دێ حکوومەتا ئەردۆگان ھلوەشە. ترکیە دێ نەچار بە ھلبژارتنێن پێشوەخت بکە و د ڤی جەوێ ئالۆز و ئاژاوە دە وە دیارە ئەردۆگان ئێدی ئەرکا دەستھلاتێ ژ دەست بدە.
نھا ئاکەپە بوویە پارتییەکا وسا کو ئەردۆگان ب خوە ھەموو سازیێن دەولەتێ ب رێ ڤە دبە، دەولەت و ئاکەپە بوونە یەک. لێ مەترسیا ونداکرنا پارلامەنتۆیێ ژی ھەیە. زیھنیەت و سیستەما سیاسی یا ئەردۆگان ژ تشتەکی وھا ئانکو ژ وەندا کرنێ رە نە ئامادەیە. دەستھلاتداریا ئەردۆگان نە تەنێ حکوومەتەکە کو ب سندۆقێن ھلبژارتنان بچە. ئەردۆگان نە تەنێ ئاکەپە، ھەموو سازییێن دەولەتێ ژی ئیدارە دکە. دۆسیایێن 22 سالێن بۆری ل ھۆلێ مانە. ژ بەر ڤێ سەدەمێ ب رحەتی ئەو دەست ژ دەستھلاتێ بەرنادە و ناچە ل قەسرا خوە بژی. ئەردۆگان نە ئەو کەسە یێ کو بێ تەشقەلە کورسیکێ دەستھلاتێ بەربدە.
ئاکەپە نە ئەو ئاکەپەیە کو 22 سال بەرێ ھاتیە ھلبژارتن. ژ ئالیێ زیھنیەت و سیستەمێ ڤە گەلەکی ب ھێز بوویە، بوویە یەکرەنگ و بوویە دەستھلاتداریا تاکانە. ل دەردۆرا ئەردۆگان کادرۆیێن ھشمەند نەمانە. دەما کو ئەم ھەر تشتی ددن بەرھەڤ، ئەم ڤێ رەوشێ دبینن:
ئەردۆگان ب ھلبژارتنان دەست ژ دەستھلاتداریێ بەرنادە. ئەو دێ ھەول بدە کو لگەل رۆژئاڤا بگھێژە لھەڤکرنێن نوو و دبە کو د وارێ ئابۆری دە ھندەک گاڤێن پۆپولیست باڤێژە، لێ د بنیات دە یا کو ئەردۆگان دێ بکە ئەوە کو دەولەت و دەستھلاتداریا خوە ب شەر و دژواری بە ژی بپارێزە. بەریا ھلبژارتنان دیار بوو کو ئاکەپە دێ گەلەک تێکبچە، لێ تەڤی ڤێ یەکێ ژی ئەردۆگان پر ئارام بوو، ژ بەر کو دێ ب فەراسەتا “ئەز ل سەر سندۆقێ وندا بکم ژی دەولەت یا منە” تەڤدگەری. دیار دبە کو باکورێ کوردستانێ جێ ببە جھێ کو ئەردۆگان ئالۆزیێ لێ چێبکە. د شەڤا ئەولا ھلبژارتنێ دە ئەردۆگان ئاخافتنەک کر و گۆت، “ئەم دەستوورێ نادن کو ل باشوورێ مە دەستھلاتا “تەرۆریستان” چێببە.”
باژارێ وانێ وەکە ناڤەندا ئاژاوەیێ ھات ھلبژارتن
ئەردۆگان دێ ل باکوورێ کوردستانێ قەیرانێ دەربخە. ووسا دخویە کو بەریا ھلبژارتنێ ئامادەکاریێن ڤێ یەکێ ھاتنە کرن. ب تایبەتی ل ھەرێمێن سینۆری ئامادەکاریێن ب ڤی رەنگی ھاتنە کرن. ل شرنەخێ ل بەر چاڤێن خەلکێ شرنەخێ ب ھەزاران لەشکەر ژ بۆ دەنگدانێ ئانین ور. ھەمان تشت ل ھەموو باژارێن سەر سینۆر ھاتە کرن. دەنگدەرێن مۆبیل “متحرک” ئانین ھەرێمێ.
تەڤی کو دھات زانین گەل دێ بەرتەکێن تووند نیشان بدە و ھلبژارتن د ناڤا ھەستیارییەکێ دە دەرباس بوو ژی، مافێن قانوونی یێن عەبدوللا زەیدانێ کو ل وانێ ھاتبوو ھلبژارتن ھاتن ستەندن. دەستوورناما وی نەدانێ و شوونا وی دەستوورنامە دانە کاندیدێ ئاکەپێ کو 128.000 دەنک ژ عەبدوللا کێمتر ئانین.
ژ بۆ ئاژاوەگێریێ باژارێ وانێ نە جھەکە کو ب تەسادوفی ھاتیە ھلبژارتن. وانێ دەڤەرەکە کو ژ شەرێ خەندەکان یێ پەکەکێ یێ سالێن 2015-2016 بێ زیان خوە پاراست بوو. جەماوەرکێ وێ یێ سەرخوە و وەلاتپارێز ھەیە. ئانکو، ھین ژی خوەدی جەماوەرەک چالەکە. یا ھەری گرینگ ژی ئەوە کو باژارێ وانێ ل سەر سینۆرێ ئیرانێ یە و لگەل ئیرانێ د ناڤا تێکلیێ دەیە. ئیران گەلەک جاران دەستوورێ ددە یەکینەیێن پەکەکێ کو ژ ئەلباکێ دەرباسی ھوندر ببن. ل ڤر سیستەمەکێ کو بازرگانیا سینۆری لگەل ئیرانێ دکە و د بن باندۆرا ئیرانێ دەیە ھەیە. ژ بەر ڤان سەدەمان ئەم دکارین ببێژین کو وانێ نە بریارەکا دەقەیا داوی بوو، وەکە قادا ئاژاوەیێ ژ ئالییێ دەولەتێ ڤە ھات ھلبژارتن. دەولەت دێ ستراتەژیا خوە ل گۆری ئەنجام و ئاستا بەرتەکا گەلێ وانێ پێش بخە.
ژ بەر کو دەستوورنامەیا شارەداریێ، دا عەبدولاھات ئارڤاسی کو ئەو ژی کوردە. دەولەت ئارمانج دکە کو کوردان ل دژی ھەڤ دەربخە. ھەر وھا ل جۆلەمێرگێ کوردان شەرێ ھەڤ کر.
ئەردۆگان وێ ل کوردستانێ ئاژاوەیێ چێبکە و گاڤ ب گاڤ ڤێ ئاژاوەیێ بەلاڤی ھەموو ترکیەیێ بکە. ئەردۆگان و ئاکەپە خوەدی جەماوەرەک زەخمن و ئەڤ جەماوەرێ ھەنێ پر ئێریشکار و تووندرەوە. ئاکەپێ ب ناڤێ کۆمالە و دەزگەھێن ئۆلی و خێرخازی گەلەک کەسێن سڤیل وەکە ھێزا چەکدار پەروەردە و ئامادە کرنە. گەر پێدڤی بکە، ئەو دێ بێ دودلی ڤان کەسێن چەکدار بەردە ناڤا کۆلانان.
ئەم د جھ دە ببێژین کو نە جەهەپە و نە ژی جەماوەرێ جەهەپێ خوەدی وێ ھێزێ نینە کو ل کۆلانان لگەل جەماوەرێ ئەردۆگان روو ب روو ببن. پشتەڤانێن جەهەپێ ب گشتی باژاری نە. واتە وەک ئالیگرێن ئەردۆگان دارەکێ ھلناگرن و ل کۆلانان شەری ناکن و نادن دوو مرۆڤان. ئاکەپە و جەهەپە ژی ڤێ دزانن. کی دکارە ب سازی و دەزگەھێن فەرمی و پارامیلیتەرێن ئەردۆگان رە شەر بکە، تەنێ کورد. ژ بەر ڤێ یەکێ ژ بەر ئێریشا ئاکەپێ یا ل سەر کوردان جەهەپە عاجز نابە. دخوازە ژ ناکۆکیا ناڤبەرا کوردان و ئاکەپێ دە ببە دەستھلاتدار. ژخوە پێویستیا ئەردۆگان ب ئاژاوەیا جەماوەری ھەیە.
یا خەراب ئەوە کو پارتیا دەم و پەکەکە ژی دخوازن ئالۆزییێن کۆلانان پێک بهێن. ژ بەر کو پەکەکە ژی مینا ئاکەپێ پێویستی ب ئاژاوەیێ ھەیە. پەکەکەیا کو ل باکورێ کوردستانێ ھێزا خوە یا چالاکگێری وەندا کرییە و ل گەلەک ھەرێمێن باکور گەریلا نەماینە، دێ بخوازە چالاکیێن کۆلانان ب جوانێن 15-20 سالی پێکبینە، خوین بهێت رشتن و ل سەر ڤی جەوێ ھەستییار شەرڤانان تەڤلی خوە بکە.
لێ یا راست ئەوە کو د ڤێ رەوشێ دە کورد نەھێن ڤێ لەییستکا دەولەتێ و پەکەکێ. خوە نە خن ناڤا شەرێ کۆلانان. شەرێ کۆلانان چ مفا ناگەھینە پرسگرێکا کورد. گەر پەکەکە ب راستی پارتییەکا کوردستانی بایە و بەرخوەدانەکا بەرفرەھ و تۆپیەکوون پێش بخستا، ئەڤ یەک دکاریبوو بهێت نرخاندن. لێ ھەکە مەرال دانش بەشتاش پۆرا خوە ب تەرزێ مەجلیسا شەبکە، ل خوارنگەھا پارلەمەنتۆیێ بخوە و پاشێ دەرکەڤە و ژ گەلێ وانێ رە بێژە بلا ل بەرخوە بدن ئەڤ یەک نە ئەخلاقییە و نە ژی سییاسییە. جەمیل بایک جوانێن کورد وەکە بەرێ قوربانی دبینە و ل گۆری ئاژاندەیا ئیرانێ وان دکێشە ناڤا مەشا مرنێ دە. رەوشا راست ئەڤە. ل شوونا کو پەکەکە تێکۆشینەکا گرسەیی یا راست بمەشینە، دەم ب دەم جوانا بەرددە کۆلانان و ئالۆزییەکا بێ ئارمانج چێدکە و ل سەر وێ ژ خوە رە پرۆپاگاندەیان دکە. ب تایبەتی ژی ھێژ برینێن شەرێ خەندەکان دەرمان نەبوویە ئەو نکارە ژ گەل رە بێژە ل بەر خوە بدە.
وە ئەو ھێزە نینە کو ڤی گەلی بپارێزن، رێڤەبرێن وە ل جھەکی گەرم روونشتینە، ل فرۆشگەھێن ئەورۆپایێ دگەرن، نە خوەدی ستراتەژیەکا بەرخوەدانێ نە. پەکەکە د بن باسکێ ئیرانێ دە دژیت و نکاریت نەفەسێ بستینە، ئیجا ژ گەل رە دبێژە بەر خوە بدە. رێڤەبەرێن پەکەکێ، پارلەمانتەر و رێڤەبرێن دەمێ، نڤیسکار و رۆژنامەڤان، ھەر کەسێ خوە ل پشت گەل ڤەشارتییە.
ژ بەر بوویەرێن وانێ ، پێڤاژۆیا ھلبژارتنێ ب تەمامی نەھات لێکۆلینکرن، لێ راستی ئەڤ بوو کو پارتیا دەمێ د ھلبژارتنان دە شکەستنەکا مەزن خوار. ھەگەر نە ژ باندۆرا لەیلا زانا بایە، دا زێدەتر دەنگێن خوە وندا کەت. لێ مەسەلە نە دەنگن، سییاسەتا پەکەکێ یا کو پارتییا دەمێ تەمسیلا وێ دکە کورد گھاندنە ئاستا “ئالاوەرە-دالاوەرە مەحمەدێ کورد ھەرە نۆبەتێ”. د شەرێ ناڤبەرا کەمالیستێن ترکییایا دێرین و ترکییایا ئەردۆگان دە کورد دڤێت نەبن قووربانی. نێرینا جەهەپێ یا ل سەر کوردان، گاڤەکێ ژی ل پێش نێرینا ئەردۆگان یا قرکەر، نینە. ھەر دو ھشمەندی ژی دژمنێن کوردانن.
ستراتەژیا کوردان یا کو دەنگێن خوە ددن جەهەپێ کو ئاکەپە ب سەر نەکەڤە ژی ژ ئالیێ ھەستیاری ڤە تێ فەھمکرن، لێ د سیاسەتا راستەقینە دە چ بەرھەمێن وێ نینە. کورد ژ بۆ کو یەونانیستان، فرانسا و ئینگلیستانی “یێن کافر” د شەرێ جیھانی یێ یەکەم دە ب سەر نەکەڤن، ب پشتگرییا ترکییێ کەتن ناڤا پۆلیتیکایا “خوە فەداکرنێ”. پاشێ ب سالان کوردان دەنگێن خوە دان پارتیێن راستگر AP و DP دا کو خوەدێ نەناسێن کەمالیست ب سەر نەکەڤن. کوردان سالێن 1990 دە ژ بۆ کو تانسوو چیلەر ب سەر نەکەڤە دەنگێ خوە دا SHPێ، ئانکو جەهەپەیا ئیرۆ. پشتی کو ئەردۆگان د سالا 2002 دە ھات ھلبژارتن، کوردان دەنگێن خوە دان ئەردۆگان دا کو خەتا ئەرگەنەکۆنێ ئانکو کەمالیستان پاشڤە ھەرە، دەنگێن خوە دان ئەردۆگان. واتە سەد سالن ئەم کورد د ناڤا ترکیەیێ دە ب پشتگریا یەکی ل ھەمبەری یەکی دن تەڤدگەرن و مە چ ب دەست خوە نەخست و ئەم کاڤلتر بوون. نە ھەوجەیە کو کورد خوە بکن قوربانا سیاسەتا ترکییێ. دەولەتا ترک، ب راستگر و چەپگرێن خوە ڤە، ب ئۆلپەرەست و بێ ئۆلێن خوە ڤە دژمنێ کوردانە. ترک تەنێ کوردەکی ب بێژە ئەز ترک کورێ ترکا مە ژ خوە رە بێ مەترسی دبینە. کوردێ کو ببێژە نژادا من کوردە ئەز نەتەوەکی جوودا مە، ئەو د نەزەرا دەولەتێ دە مەترسیدارە. رێبازا پەکەکێ یا سیاسی ژی کوردان ل باکور دکە ئامورەکی دەولەتا ترک. ئانکو کوردێ بێ وەلات، بێ نەتەوە و بێ ناسناما قەومی. ئانکو کوردان ئەنتەگرەیێ دەولەتا کۆلۆنیالست دکە.
بەلێ، ل ڤر نەحەقیەک مەزن ھەیە. لێ ئەڤ نەحەقی ژ شارەداریێ دەست پێ ناکە و ب داوی ژی نابە. 10 سال بەرێ ل باکورێ کوردستانێ نێزی 80 شارەداریێن کوردان ھەبوون، دیسا ژی سیستەم ھەر ئەڤ سستەمە بوو.
ھەتا کو کورد سیاسەتا ترکییێ وەکە داگیرکەر نەبینن، نکارن خوە ژ ڤێ خەفکێ رزگار بکن. ھەیا کو رێبازا سیاسی یا باکورێ کوردستانێ نەتەو-دەولەتا کوردان نەکە ئارمانج نکارە خوە ژ ڤێ رەوشا پێکەنۆک دەربخە.
