رەژیما ئەسەد پشتی 61 سالان د 8 کانوونا 2024 دە ب داوی ھات. ئەڤ دیرۆکا ب داویھاتنێ ب قاسی کو قەدەرا بلاد ئەلشام وەک فلستین، لوبنان، سووریە و ھەرێمێن دن – دگوھەرینە، گرینگە. ھەیا قەدەرا ترکیێ و ئیرانێ ژی تێ گوھەرتن؛ ئارمانجێن ھەر دو وەلاتان یێن سیستەمێن خوە ژ تەڤلیهەڤیێ دەرخستنێ، خەیالێن ئیمپاراتۆریەتێ و رەقابەتا دیرۆکی ب گوھەرینا رەژیما ئەسەد رە بەرگێن خوە گوھەرتن.

نھا زوویە کو ئەم ببێژن ترکیە چ بدەست خست یان ژی خسار کریە. گاڤا پێڤاژۆ و مژارێن سووریێ زەلال ببن، ئەمێ بکارن جیهێ ترکیێ دەستنیشان بکن.

لێ تشتەکی زەلال ھەیە: پرۆژەیا “ھیلالا شیعی”یا ئیرانێ کو د سالا 2011 دە لگەل بوھارا عەرەبی دخوەست پێک بینە، تێکچوونەک گران بسەردە ھات. ئیران نە تەنێ ژ بۆ ئیمپاراتۆریەتێ، ژ بۆ مایینا خوە وەکە دەولەتەکێ، ھەموو ھێزێن پچووک و مەزن یێن 20 سالێن داوی یێن ھەڤپەیمان، د شەرێن وەکالەتی دە قوربانی کرن.

فلستین و غەززە ژ ئالییێ ئیرانێ ڤە ھاتن بکارئانین و قوربانی کرن. کوشتنا ھەنیە ل ئیرانێ، ھەلوەستا لاواز یا ئیرانێ، نهێنیێن کوشتنا نەسروللاھ و بوویەرا مرنا سەرۆکێ ئیرانێ ئیبراھم رەیسی دڤێت ب سەرنشیڤ چوونا ئیرانێ یا سالا داوی ڤە بهێت شیرۆڤەکرن. گەلۆ ئیرانێ ھەموو ھەڤالبەندێن خوە ژ بۆ کو ھێرسا دژمنێن خوە کێمبکە، فرۆتن. ئەڤ پر پڕ گرینگە. د ناڤ کوردان دە ژی، ئیرانێ بەلێندەرێن خوە ھەبوون و بەلێندەرێ ھەری مەزن ژی پەکەکە بوو.

ب تایبەتی لگەل بھارا عەرەبی، ئیرانێ خوەست ھەموو کوردان بکە پارچەیەک ژ پرۆژەیا خوەیا ل رۆژھلاتێ ناڤین. چ کەس نکارە ب ھنجەتا “پەکەکێ سیاسەت کر، سەرکەفتنێن دپلۆماتیک نیشان دا” راستیا پەکەکێ یا وەک بەلێندەرا ئیرانێ د ھیلالا شیعی دە ڤەشێرە.

ب ھێسانی ئەم دکارن ڤان دو تەسپیتا بکن:

یەکەم؛ ھلوەشینا رەژیما ئەسەد -بەعس، داوییا ئتتیفاقا 40 سالی یا پەکەکێ لگەل ئەسەد و تێکچوونا ھەبوونا پەکەکێ ل رۆژئاڤا یا ب خێرا ئەسەدە.

دویەم؛ تێکچوونا پرۆژەیا ھیلالا شیعا، تێکچوونا ئتتیفاقا 12 سالی یا پەکەکێ یا لگەل ئیرانێ یە.

پەکەکە ئەڤە 13 سالن ژ بۆ پێشیگرتنا ل ھلوەشینا رەژیما ئەسەد ببوو مەرتال

پەکەکە ژ ھلوەشینا رەژیما ئەسەد و تێکچوونا پرۆژەیا ھیلالا شیعا ھێزا ھەری زێدە ژێ عاجز بوویی یە. ژ بەر کو پەکەکە ژ 1980 ھەتا نھا ھەم ژ رەژیما ئیرانێ ھەم ژی یا ئەسەد سوود وەرگرتیە.

ژ 1984 ڤە پەکەکێ لگەل رەژیما ئەسەد ل ھەڤ کریە. ژ سووریێ ھەر جورە ئالیکاری وەرگرت ب مەرجێ کو کوردێن رۆژئاڤا ژ کۆمێن کوردان یێن رادیکال دوور بخە و ل ھەمبەری ئیخوان ئەل موسلمین رێک بخە. پەکەکێ چ جاران ل رۆژئاڤا ل دژی رەژیما بنەمالا ئەسەد تەڤنەگەری.

ھەتا داویا داوی، د مالێن لایەنگرێن پەکەکێ دە وێنەیێن ئۆجالان و حافز ئەسەد ھەبوون. ژ بەر کو پەکەکێ رەژیما ئەسەد وەک رەژیمەکا داگیرکەر و کۆلۆنیالیست نەددیت. ئەگەر بەرییا مداخلەیا ھەیئەت تەحریر ئەل-شامێ ل سووریێ ھلبژارتنەک چێببا، مسۆگەر دا ئەسەد ل باژارێن وەک قامشلۆیێ دەنگێن ھەری زێدە ب دەست بخە.

بھارا عەرەبی ژ بۆی کوردان، ب تایبەتی ژ بۆی رۆژئاڤا، دەرییێن مەزن ڤەکرن. د شیان دە بوو رەژێما ئەسەد د وێ دەمێ دە هاتبا هەرفاندن. لێ پەکەکێ ژ بۆ کو رەژیم نە ھەرفە خوە کر مەرتال و رەژیم ل سەر لنگا ھشت. ژ خوە رێڤەبەرێن پەکەکێ یێن وەک باھۆز ئەردال، جەمیل بایک، مستەفا قاراسوو ئەشکەرە گۆتن کو “ئەگەر رەژیما ئەسەد ھەیا ئیرۆ نەکەتیە، ئەڤ ژ بەر پشتگریا مەیە”. ژ بەر پێوەندییێن خوە یێن لگەل رەژیمێ ناڤێ رۆژئاڤا ژی گوھەرت و کرن “باکورێ رۆژھلاتێ سووریێ” و ناسنامەیا کوردی ڤەشارتن.

جەمیل بایک د تەباخا 2020ێ دە ل دژی فرۆشتنا پەترۆلێ یا شیرکەتا ئەمەریکی ل رۆژئاڤا دەرکەت و گۆت “رەژیما سووریێ دەولەتەکا مەشرووعە، چ کەس نکارە پەترۆلا وێ بێیی خەبەرێ وێ بفرۆشە”.

پەکەکە ئیرۆ دخوازە ب گۆتنێن ئیدەۆلۆژیک یێن وەک “سیستەما نەتەوە-دەولەتێ بنکەت” ژ بیرا مرۆڤان ببە کو وان چاوا رەژیما ئەسەد ل سەر لنگا ھشتییە.

هەڤدەم لگەل شۆرەشا کو ژێرە دبێژن “شۆرەشا رۆژئاڤا” پشتی سەروەرییا 12 سالان لێ هێژان پەیکەرێن حافز ئەسەد و ئالا سوورییێ ل قامشلۆ دھەژیان. پەیکەرێ ئەسەد ل مەزارێ وی لازقییێ و شامێ ئانگۆ کەلھێن رەژیمێ ھاتن رووخاندن ھەری داوی ل قامشلۆ پەیکەرێن ئەسەد ھات راکرن.

رەژیما ئەسەد ھەرفت، ھەڤپەیمانێن ئەسەد تێکچوون و شریکییا بەعس-ئەسەد و پەکەکێ ژی ھلوەشییا. سییاسەتا پەکەکێ یا 12 سالا کو پشتگرییا رەژیما ئەسەد دکر ژی رووخییا و بنکەت. پەکەکە د گەشەپێدانێن ئیرۆ یێن ل سوورییێ و رۆژئاڤا دە بنکەتییە. پەکەکە د پێشکەتن و قەزەنجێن رۆژئاڤا دە سەرکەفتی نینە. ئەڤ قەزەنج ژ بەر سیاسەتا دەولەتێن رۆژئاڤایی و تایبەت یا ئەمەریکی ب دەست ھاتنە. ئەگەر سیاسەتا ئەمەریکایێ د ھەرێمێ دە تونەبا، سییاسەتا پەکەکێ دا رۆژئاڤا ھەموویێ بۆ ئەسەد هێلیت. ئەمەریکا ل دژی بێەرک کرنا مەزلووم عەبدی دەرکەت و نەھشت سەروەرییا بیرێن نەفتێ تێکەڤە دەستێ رەژیما ئەسەد دا و عەشیرێن عەرەبان ب پەرە د ناڤا ھەسەدێ دە ھشتن. نها پەکەکە دخوازە وان پەیمانێن ستراتەژیک یێن ل گەل ئیرانێ کری ب گەشەدانێن رۆژئاڤا ڤە بڤەشێرە و خوە وەکە ئاکتۆرەکی سەرکەفتی دەست نیشان بکە. لێ ئەنییا کو پەکەکە ل گەل بوو ھلوەشی، سییاسەتا پەکەکێ ھلوەشی. ب قەتاندنا وێنەیێن ئاپۆ ل رەققا ئایدۆلۆژی و سییاسەتا پەکەکێ ژی ھاتییە چراندن.

سەنگەرێ پەدەکێ یێ سییاسی راست بوو، یێ پەکەکێ شاش بوو

سەرۆک بارزانی و پەدەکێ خوە رادەستی پرۆژەیا ھیلالا شیعەیا ئیرانێ نەکر و ئەڤە خەتەکا راست بوو. سەرۆک بارزانی ھلوەشینا رەژیما ئەسەد وەک تێکچوونا قەلایەکا کۆلۆنیالیستان دیت و ل گۆری ڤێ ھەلوەستێ تەڤگەری. ژ بەر ڤێ یەکێ، ھەولێر ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە ب مووشکان ھاتە لێدان. حەشدا شەعبی ھەولێر ب داگیرکرنێ تەھدیت کر.

ئیرانێ د بھارا عەرەبی دە پەکەکە وەک ئاموورەک ب کار ئانی دا کو دەسکەفتێن کوردێن باشوور و پەدەکێ تەسلیم بگرە . پەکەکە ل کوردستانا باشوور بوو پارچەیەکە چەکدارێن ئیرانێ یێن سەر ب حەشدا شەعبی.

ئیرانێ تفاقا یەنەکێ-پەکەکێ چێکر و پەکەکە وەکە پێکھاتەیەکا حەشدا شەعبی ل سلێمانیێ، گەرمیان و شەنگالێ بجھ کر. پەکەکێ ئارما و چەکێن حەشدا شەعبی دانان سەر ملێن جوانێن شەنگالێ.

بەلێ د ئەنجام دە ئەسەد تێک چوو، حەشدا شەعبی تێک چوو، واتە سیاسەتا پەکەکێ یا بوونا کرێگرتییێن ئیرانێ ل باشوور تێک چوو.

ئەڤ یەک ھەموو پێڤاژۆیەکا نوو پێشبەری مە دکە. کەتنا شامێ، تێکچوونا سیاسەتا پەکەکێ یا 13 سالی یا لگەل ئیرانێ و ئەسەدە. ھلوەشینا سییاسەتا مل ب ملێ ئیران-ئەسەد رەیە. تێکچوونا شامێ، تێکچوونا سیاسەتا قەندیلێ یە.

دڤێت د پێڤاژۆیا پێشی یا مە دە سەکناندنا پەکەکێ وەرە دیتن و دەرفەت نەھێ دایین کو پەکەکە دەستکەفتێن رۆژئاڤا ژ خوە رە بکە دەرییێ رانت و بازرگانییا سییاسی. دڤێت رێ ل بەر ڤان پلان و پرۆژەیێن پەکەکێ بێ گرتن.