بەشا دویەم: کریزا رۆژھلاتا ناڤین، ھێزێن کۆلۆنیالیست و راستیا ھەبوونا پەکەکێ ل ھەرێما کوردستانێ و شەنگالێ
ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ کو د سالا 2014 دە دەست پێ کری بەردەوامیا وێ ھێژ ژی ب تەڤاھی نەھاتیە ڤەگۆتن. ھەولدانێن پەکەکێ یێن ب چیرۆکا “12 گەریلایان ئێزدی رزگار کرن” ئەفسانەکا ژ خوە چێکریە و چ راستی بۆ نینە. ئێریشێن پەکەکێ یێن ل سەر شەنگالێ و ھەلوەستا وێ یا ل ھەمبەری ئۆپەراسیۆنا ئازادکرنا شەنگالێ دڤێت رۆژ ب رۆژ بێنە ئەشکەرەکرن. لێ دڤێت واتەیا ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ د ئاستا ھەرێمی و دیرۆکی دە بهێت زەلال کرن.
پەکەکە ژ نشکاڤە نەچوو شەنگالێ، ھندەک ھێزان ئەو برن. ژ بۆ بەرسڤا پرسا کێ و چما برییە، پێویستە پێڤاژۆیا کریزێ یا ل رۆژھلاتا ناڤین کو ھێژ ژی بەردەوام دکە، ب چەند سەردەمان بهێت ڤەگۆتن.
سێ لووتکەیێن کریزا رۆژھلاتا ناڤین، نەتەوا کورد و ئەرکا پەکەکێ
سیستەما سیاسی یا رۆژھلاتا ناڤین کو ژ ئالیێ پێکھاتەیا خوەیا سیاسی، لەشکەری و جڤاکی ڤە ب پرسگرێکێن مەزن روو ب روو ما، د سالێن 1990 دە و د دەستپێکا سالێن 2000 و 2010 دە سێ قۆناغێن بلندبوونێ چێبوون. ڤان لووتکەیان راستەراست باندۆر ل سەر کوردان و پێشەرۆژا وان کر.
د لووتکەیا یەکەم دە د سالا 1990 دە؛ یەکەم جار ژ ئالیێ سیستەما ناڤنەتەوەیی ڤە ھاتن ناسکرن. د سالا 1992 دە ب پارلەمەنتۆ و مەجلیسا باشوورێ کوردستانێ دەرکەت سەر دکا سیاسی.
د لووتکەیا دویەمین یا سالا 2000 دە کورد وەکە حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ د سالا 2004 دە بوون خوەدی ناسنامەیەکا سییاسی یا فەرمی.
قۆناغا سێیەما سالا 2010 سەردەمەک بوو کو دا رێ ل بەر پراکتیکا ھەرێما کوردستانێ ڤەکە کو دەرباسی پارچەیێن دن ژی ببە و دا پێشییا ئیرادەیا رێڤەبەریێن سەربخوە ئاڤا کرنە هێت ڤەکرن.
د ڤان ھەر دو لووتکەیێن دەستپێکێ دە رەوابوونا کوردان، خوەرێڤەبەرن، دەرفەتێن ئابۆری بدەست خستن، ئەو پرسگرێکا باوەری نەبوون ب خوە دەرباسکرن، بوو ھندەک لایەنا بوو ترسەک مەزن. ب تایبەتی، ئەو ھەر چار دەولەتێن کو ھەبوونا خوە ل سەر وەلاتێ کوردان ئاڤا کری، ب “ھشێ دەولەتێ” تەڤگەرییان. ب کەلەجانی کەتن ناڤا ھەولدانێن بەرەیێ دژە کورد ئاڤا کرنێ. د ڤێ خالێ دە ئەرکا پەکەکێ ژی دییار بوو.
دەما مرۆڤ ب ڤێ بەرچاڤروونی یێ ل دیرۆکا پەکەکێ یا سالێن 1990 دنێرە، راستییا پەکەکێ یا ئیرۆ ھێسانتر دهێت فێمکرن. ئەم ب کورتاسی ڤەبێژن؛ ل رۆژھلاتا ناڤین یا سالێن 1990 چار ھێزێن سەرەکی یێن کۆلۆنیالیست ناخوازن کورد ژ سینۆرێن لۆزانێ دەربکەڤن. ئیران، ئیراق، ترکیە و سووریە. دەملدەست ئەم ل پەکەکێ بنێرن. عەڤدللا ئۆجالان ل شامێ د بن پاراستنا ئەسەد دە د مینە. ل کێلەکا ئاپۆ، فکرمەندێ سیستەما کەمالیست یالچین کوچوک ژی ھەیە. سەرۆک وەزیرێ ترکیێ ب رێیا یالچین کوچوک عەڤدللا ئۆجەلان دهێت ئاگاھدار کرن کو دێ ل دژی وی هەولەکا کوشتنێ هێت کرن. ل ئالیێ دن ئیران بالکێشترە، سەرۆکێن پەکەکێ ب تایبەتی جەمیل بایک ل ئورمیێ د بن ئەولەھییا ئیستخبارەتا ئیرانێ دە دژیت. تێکلیا پەکەکێ ب رێیا رێڤەبەرێ وێ رزا ئالتوون لگەل رەژیما سەددام ژی ھەیە. رزا ئالتون لگەل فەرماندارێ ئارتێشا کەرکووک-مووسلێ یا رەژیما سەددام ھەڤدیتنا پێک تینە. ژ سووریێ د سەر ئیراقێ را چەکان تینن. واتە چاوا دبە کو ھەر چار دەولەتێن کو ژ کوردان حەز ناکن د ھەمان دەمێ دە لگەل پەکەکێ تێکلدارن؟
پەکەکە ڤێ مژارێ ب زیرەکیا سیاسی یا عەڤدللا ئۆجالان ڤە گرێ ددن. دبێژە ئۆجالان ھەر کەسی ب کار تینە. لێ د راستیێ دە پەکەکێ چ کەسەک بکار نەئانی بەلکو ھەموو دەولەتێن ھەرێمی پەکەکە ژ بۆ بەرژەوەندییێن خوە وەکە جەحش بکارئانی. مەجالێ ژییانێ بوو چەند رێڤەبەرێن پەکەکێ مسۆگەر کر.
پەکەکێ د دەستپێکا سالا 1990 دە دژمناتیا ھەموو رێخستنێن کوردێن ل رۆژھلات کر. ل سەر سینۆرێ گەڤەرێ جھێ چەند مەفرەزەیێن پێشمەرگێن پەدەکە-ئیران نیشا پاسدارێن ئیرانێ دا. دیسا د گولانا 2001 دە 15 ئەندامێن پارتیا رۆژھلاتێ کوردستانێ لگەل سەرۆکێ وێ “ئاگرێ سۆر” ل ھەرێما کەلاشینێ رادەستی دەولەتا ئیرانێ کرن. دەولەتا ئیرانێ پرانیا ڤان کەسان کو سەکرەتەرێ گشتی ژی د ناڤ دەیە ھاتنە سێدارەدان. د بەردێلا ڤێ دە چ دبە بلا ببە، ئیران ھەرێمێن پەکەکێ بۆمبەباران ناکە، جەمیل بایک دچە تەھرانێ و ب بالافرێ دچە شامێ. ب ڤەشارتنا ڤان راستیێن دیرۆکی تێ ھێڤیکرن کو ھەر کەس باوەریا خوە ب “ئاقلمەندیا دیپلۆماتیکا ئۆجالان و پەکەکێ” بینە. لێ بەلێ جەوھەرێ رەوشێ وھایە: “پەکەکێ ب قاسی کو ل دژی رێخستنێن کوردان شەر کری و کورد بەر ب سیستەما کۆلۆنیالیستڤە کشاندی ل جەم دژمنی قەدرێ خوە ھەیە. “
سێیەمین لووتکەیا تەڤلیهەڤییا رۆژھلاتا ناڤین و 6 گاڤێن ژ بۆ دۆرپێچکرنا کوردستانێ ھاتین ئاڤێتن
لووتکەیا دویەمین و سێیەمین یێن کریزا رۆژھلاتا ناڤین گەلەکی ب ھەڤ ڤە گرێدایی نە و ئیراق-باشوورێ کوردستانێ د ناڤەندا وێ کریزێ دە نە. ب دیتنا ڤێ راستیێ، دەولەتێن رۆژھلاتا ناڤین پشتی ئێریشا ل سەر تاوەرێن ئەمەریکا (11/9/2001) و رووخاندنا رەژیما سەددام، سیاسەتا ب ناڤەندا ئیراقێ مەشاندن. بچووککرنا ئاخا ھەرێما کوردستانێ و بێزارکرنا ئیدارەیا وێ و ھەتا ژ ناڤ برنا ستاتوویا فەدەرال وەکە پرۆسێسا نوو دییار دبە.
بێیی کو ئەم ھوورگلی یێن ڤێ پێڤاژۆیا ل کوردستانێ شیرۆڤە بکن ئەم داکرین د 6 خالان دە بنرخینن
1- عەڤدللا ئۆجالان ل ئیمرالیێ د بن کۆنترۆلا دەولەتا ترکان دە، راگەهاندنا ئاگربەستا سالا 1999 و ب بریارا 1 خزیرانا 2004 دە ب داوی کرنا ڤێ پێڤاژۆیێ.
2- حکوومەتا ئیراقێ یا شیعە و ئالیگرێن ئیرانێ و برینا مووچەیێن ھەرێما کوردستانێ و مەشاندنا سیاسەتا ئالۆزیێ.
3- ئێرشێن داعشێ یێن ل سەر ھەرێما کوردستانێ.
4- بجیکرنا پەکەکێ ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە ل سەر سینۆرێن کوردستانێ ل سەر خانەقین، گەرمیان، کەرکووک، و ھەتا شەنگالێ.
5- خیانەت و داگیرکرنا کەرکووکێ، دەرخستنا پێشمەرگە ژ ناڤچەیێن کوردستانی یێن ژ دەرڤەی ئیدارەیا هەرێما کوردستانێ.
6- ڤەگوھاستنا داھاتێ پەترۆلا کوردستانێ ژ بۆ بەغدایێ و ھەولدانێن ژناڤبرنا ئابۆری.
واتەیا ھەبوونا پەکەکێ یا ل باشوورێ کوردستانێ
د بن ڤان 6 سەرناڤان دە پێڤاژۆیا پیلانگێری و ژناڤبرنا کوردستانێ ئەرکدارییا پەکەکێ نە ژ نیشکاڤە یە. د سالێن 2000 دە ل دژی دەستکەفتێن ھەرێما باشوورێ کوردستانێ دەولەتا ئیرانێ و ترکییێ پەکەکە دەرخست گۆرەپانا سییاسەتا ھەرێمێ.
دەولەتا ترک د سالا 1999 دە نەگۆتە پەکەکێ دەست ژ چەکان بەردن، گۆت بلا پەکەکە ل باشوور ب جھ ببە. پەکەکە وەکە ئاموورەک ل با خوە گرت و د سالا 2014 دە دەما کو پێدڤی بوویێ دەرخست ناڤا گۆرەپانا شەری. بێگومان ئەڤ پێنگاڤا کو پەکەکە دبێژیتێ 1ێ خزیرانێ، ب ئیرادە و ئەرێکرنا دەولەتا ترک چێبوو. ئەڤ پێڤاژۆیا کو ئیرۆ دەولەتا ترک ل سەرانسەری سینۆرێ ھەرێما کوردستانێ ب جھ بوویە، وێ دەمێ هاتیە پلان کرن.
ئیرانێ ژی سیاسەتەکا ب ھەمان شێوەیی مەشاند. پشتی ئێرشێن داعشێ، ئیرانێ پلانێن خوە ل دژی ھەرێما کوردستانێ کو بەر ب کەرکووک و دەشتا نەینەوا بچە، خست دەورێ. د خزیرانا 2014 دە نێچیرڤان بارزانی بۆ تەھرانێ ھاتبوو ڤەخوەندن و ژێ رە گۆتبوون: “ئەم گاڤێن وە یێن سەرخوەبوونێ قەبوول ناکن. گەر ھوون ل دژی مە تەڤبگەرن، ئەم دێ ل دژی وە تەڤبگەرن. گەر ھوون پارتیێن رۆژھلات ئەکتیف بکن، ئەم ژی دێ ئەنسارو-ل ئیسلام و پەکەکێ چالاک بکن” ئیرانێ ب ڤێ ھەلوەستا خوە ئیشارەت پێ دا کو ئەو دێ چ کت.
ھێزا کو د تەباخا 2014 دە پەکەکە ئانیە کەرکووکێ ئیرانە. پارێزگارێ وێ دەمێ یێ کەرکووکێ رەحمەتی نەجمەدین کەریم وێ دەمێ وھا ئانی زمان: “ئەم ھاتینە ئاگاھدارکرن کو دەما داعش ل دەردۆرا کەرکووکێ چالاکیەکێ بکە، کۆمەک ھێزێن قودسێ یێن ئیرانێ دێ کەرکووکێ پارێزن. پشتی مەھەکێ گۆتنە مە کو پەکەکە دێ هێتە کەرکووکێ، بالافرگەھا کەڤن ژ بۆی وان ڤالا بکن”. واتە ھێزا قوودسا ئیرانێ بەحسا وێ دکر، پەکەکە بوو.
ئیرانێ پەکەکە ئانی کەرکووکێ. پشتی ئێریشێن چەتەیێن داعشێ شانسێ ڤەگوھاستنا کامپا مەخموورێ چێبوو، لێ پەکەکێ ب ئیسرار خەلکێ وارگەھێ ڤەگەراند کامپا مەخموورێ. ئەڤ یەک ژ بەر بجھبوونا ناڤبەرا باژارێ کەرکووک و مووسلێ بوو و بریار ل بەغدایێ ھات دایین. د سەردانا رێڤەبەرێن پەکەکێ سەبری ئۆک و رزا ئالتوون یا ل بەغدایێ دە، بریار ھاتە دایین کو پەکەکە ل سەر خەتا کەرکووک-مووسل-شەنگالێ ب جھ ببە. یێ کو ئەو رێکخستی ژی بێ گوومان ئیران بوو.
واتە ژ سالێن 1990 ھەتا نھا ھەبوونا پەکەکێ بوو باشوورێ کوردستانێ ژ ئالیێ دەولەتێن کۆلۆنیالست ڤە ھاتییە پلانکرن. د چارچۆڤەیا پلانا بەرەیێ ئەنتی-کورد دە تێ کرن. دەما کو ئەم ب ڤێراستییا دیرۆکی ل ھەبوون و دۆمداریا پەکەکێ یا ل شەنگالێ بنێرین دێ ئەرکێ پەکەکێ زەلالتر هێت فێمکرن.
گۆتە گۆتکێن وەکە کو 12 گەریلایان ھەزاران ئێزدی رزگار کرنە تەنێ چیرۆکەکە ژ بۆ کەسێن خەشیم و سیاسەت نەزان تێ گۆتن.
