بەشا سێیەم: بەشداربوونا په‌كه‌كێ د ئەنیا ئانتی-کورد یا هەرێمێ دا و هەلوەستا وێ یا سالێن 1990ی د ناڤا کوردان دا چاوا بوو
ژ دەستپێکا سالا 1991ێ ل دژی رەژیما سەددام، پاراستنا باشوورێ کوردستانێ ژ ئالیێ هێزێن ناڤدەولەتی ڤە، وەلاتێن کۆلۆنیالیست نیگەران کرن، سووریە، ئیران و ترکیە کو په‌یوه‌ندیێن وان نەباش بوون، ژ شكه‌كێڤه «ل دژی کوردستانێ پێكڤه تەڤدگەرن». ب تایبەتی خوەسەری و خوەرێڤەبرنا هەرێما کوردستانێ یا ب شێوازێن دەمۆکراتیک ترس بۆ دەولەتێن کۆلۆنیالیست چێكر.
ستاتویا باشوورێ کوردستانێ کۆلۆنیالیست ئینان جه‌م یێك
د 19ێ گولانا 1992 دا هه‌لبژارتنێن پارلامەنتۆیا کوردستانێ چێبوون. هەرسێ وەلاتێن داگیرکەر ژ بۆ پێشیگرتنا ل هه‌لبژارتنان گەلەک رێ جەرباندن. دخواستن نە تەنێ پرسگرێکێن سیاسی یێن تەکنیکی ژی چێبکه‌ن. میناک، ترکیێ ئەو تۆزا کو ژ ئه‌لمانیا ژ بۆ هلبژارتنێن کوردستانێ هاتبوو رێکرن، ل بالافرخانەیا ئەدەنە دەستەسەر کر، لێ د سه‌ر هەموو هەولدانێن رێگریێ هه‌لبژارتن تنێ دو رۆژان گیرۆ بوون و هاتنه کرن، هەما پشتی وێ ژی ل دەریێ سینۆری یێ خابوورێ ب زمانێ ئینگلیزی «Welcome to Kurdista» هات نڤیسین. پشتی وێ لایەنێن دژی دەستهلاتا کوردستانێ بلەز و بەز ل هەمبەر کەتن د ناڤا هەڤکاریێ دا.
یەکەم جار د 14ێ مژدارا 1992ێ دا وەزیرێ دەرڤە یێ سووریێ فاروق ئەل شارا و وەزیرێ دەرڤە یێ ئیرانێ عەلی ئەکبەر ل ئەنقەرێ جڤیان. تێکلداری گەشەدانێن ل باشوورێ کوردستانێ ژی گۆتن، «ئەڤه» ئانكو مه‌به‌ست پێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ بوو پێکهاتنەكا خه‌ته‌ره کو بێگومان دبیته سەدەما پارچەبوونا ئیراقێ. هەروه‌ها ل سەر پاراستنا یەکپارچەییا ئاخا ئیراقێ ژی داخویانیەک بەلاڤ کرن، ب ڤی ئاوایی ترکیە بەرژەوەندیێن خوە ل گه‌ل سووریێ و ئیرانێ سەرەراست کرن. وەک دەولەتێن هەرێمی ل هەمبەری پێڤاژۆیا دەولەتبوونا کوردی راوه‌ستن، ل هەڤ کۆمبوون. ل گەل سه‌ددام ل هەمان بەرێ «دژه – کورد» دا جهـ گرتن. سه‌ددام د گۆت «ئەوێ بخوازیت ئیراقێ پارچە بکەت ئەم دێ سەرێ وان ژێبکه‌ین».
ره‌وشێ نه‌هێلا کو ئەڤ دەولەتێن کۆلۆنیالیست راستەراست ئێریشی کوردستانێ بکه‌ن. وان ژی هەول دان ژ «خەتا خیانەتێ» سوودێ وەربگرن. هەول دان ناکۆکیێن ناڤخوەیی کوور بکه‌ن. دخواستن پەڤچوونێ د ناڤا کوردان دا دەربێخن.
په‌كه‌كه ل گه‌ل به‌ره‌یێ کۆلۆنیالیستان بوو یەک
هێزەکا دن یا کو بلندبوونا تێکۆشینا رزگارییا نەتەوه‌یی یا ل باشوورێ کوردستانێ ژ بۆ خوە ب خەتەری دیتی، رێخستنا په‌كه‌كێ بوو.
په‌كه‌كێ دیت کو هەر چار دەولەتێن کۆلۆنیالست نکارن پێشکەتنێن باشوور بسەکنینن، ل هەمان دەمێ ل گۆری ڤێ هەلوەست وه‌رگرت. ل ده‌ستپێكێ، په‌كه‌كێ ره‌فتارێن خوە گوهارتن، و دەست ب ره‌فتارێن کو کۆلۆنیالیستان عاجز نەکەت کر. هەبوونا ناتۆ، هێزا چەکۆچ و ئۆپەراسیۆنێن ل سەر ئیراقێ وەک لیستکا ئەمپەریالیزمێ ب ناڤ کر، میناک، ئۆجه‌لان ل سەر رزگارییا باشوورێ کوردستانێ د سالا 1993 وه‌ها دگۆت: «دخوازن ب دەستێ ڤان هەردو پارتیێن (په‌ده‌كه – یه‌نه‌كه) کورد رەژیما سەددام بچووک بكه‌ن». ئاپۆ هەول ددا رەژیما سەددام وەکە مەغدوور و کوردان ژی وەکە زالم و نەحەق دەست نیشان بکەت.
هەروه‌ها په‌كه‌كێ تەئۆریێن کو خوە وەک ناڤەندا بوویەران دەست نیشان دکەت، ڤەهاندن، چەندین مژارێن پرۆپاگاندایێ کو ژ وی دەمی ڤە په‌كه‌كه و رێخستنێن گرێدایی وێ دوبارە کرینە ئەڤه‌نه: «ناتۆ ژ بۆ ب داویکرنا په‌كه‌كێ هێزا چەکووچ ئاڤا کر. ژ بۆ کێمکرنا باندۆرا په‌كه‌كێ یا ل رۆژهلاتا ناڤین، ناتۆیێ ل سالا 1992 ب رێككه‌فتنا په‌ده‌كێ و یه‌نه‌كێ خوەسەری دا باشوورێ کوردستانێ. ژ بۆ کو په‌كه‌كە کوردستانا مەزن ئاڤا نەکەت، ناتۆیێ ب ئاڤاکرنا کوردستانا پچووک ل باشوور هەول دا کو پێشیێ ل په‌كه‌كێ بگریت و … هتد». ئەڤه 30 سالن په‌كه‌كە دبێژیت ناتۆ نكاریه مە تێک ببه‌ت له‌وما ژی سیاسەتا کوردی ل گۆری دژبەرییا په‌كه‌كێ دیزاین کرییە. گەر هوون ل بوویەرێن وان رۆژان بنێرن، هوون دێ ببینن کو نیقاش و هەلوەستێن وی دەمی ئیرۆ ژی دهێنه دوبارە کرن.
شەرێ باشوور یێ 1992ێ
د سالا 1992 دا باشوورێ کوردستانێ راستی دۆرپێچەکا مەزن یا ئابووری و سیاسی هات، د بن دۆرپێچەکا مەزن یا ئابووری دا ل بەرخوە ددا، باژار هاتن وێرانکرن، مەعاش نەدهاتنه دان، نەفت نەدهاته فرۆتن، یێن کو پاره هه‌ین ژی نان پەیدا نەدکرن کو بکرن.
ترکیە و ئیرانێ د هوندر دا په‌كه‌كە ب کار ئینا دا کو کوردستان خوە کۆمیسەرهەڤ نەکە، په‌كه‌كێ ژ بۆ نه‌هێلانا دەستهلاتدارییا حكوومه‌تا کوردستانێ هات ئەرکدار کرن.
د رەوشەکا وه‌ها دا په‌كه‌كێ ل سەر سینۆر خالێن گۆمرکێ ئاڤا کرن و رێ ل تجارەتا سینۆری گرتن، د سەردەما سەددام دا ئۆجه‌لان ل بیقاعێ مێهڤاندارییا جەحشێن باشوور دکر ژ بۆ کو هێزه‌کێ ژ وان جەحشان بۆ خوە چێبکەت، ل میراتەیێ سه‌ددام خوەدی دەرکەت، بەرۆڤاژی گۆتنا په‌كه‌كێ یا «رۆژا کو ل هەولێرێ حكوومه‌ت هاتیه ئاڤاکرن ب فەرمانا ناتۆیێ ئێریشی مە هات کرن» دەما حكوومه‌ت کوردستانێ ئاڤا بوو، په‌كه‌كێ ئەڤ حكوومه‌ته وەک دژمن دیت و دەست ب تەڤگەر و داخویانیێن پرۆڤۆکاتیف کر.
په‌كه‌كێ هەول ددا کو پارلامەنتۆیا کوردستانێ سەروەرییا ئاخێ ئاڤا نەکەت. په‌كه‌كێ باشوور کر مه‌یدانا شەر دا کو نه‌شێت پشتی سەددام سەروەرییا خوە ئاڤا بکەت، د زڤستانا 1992-1993 دا په‌كه‌كێ «حكوومه‌تا شەر بۆتان – بەهدینانێ» وەک ئالتەرناتیڤ ل هەمبەر باشوور ئاڤا کر، ل سالا 1993 ل زەلێ پێکهاتەیەک ب ناڤێ «کۆنگرەیا نەتەوەیی یا کوردستانێ» ئاڤاكر، ئارمانج ئەو بوو کو ل دژی دەستهلاتا باشوور دەرکەڤیت و ئالۆزییان بۆ چێكه‌ت.
ژ بەر ڤان هەلوەستێن په‌كه‌كێ ل 5ێ جۆتمەها 1992 شەرێ باشوور دەستپێکر و په‌كه‌كێ د شەر دا شکەستنەکا مەزن خوار، بەرەیێ باشوور ژ بۆ کو هێزێن په‌كه‌كێ شکەستنەکا ستراتیژی نەخون پەیمانەک ل گەل په‌كه‌كێ کر و په‌كه‌كە ژ ئیمحابوونێ رزگار کر. هێزێن په‌كه‌كێ یێن حه‌فته‌نین هەتا خاکوورکێ دەرباسی دەڤەرا زەلێ هاتن کرن. ئۆجه‌لان دەربارێ وێ مژارێ دا وه‌ها دبێژیت: «هێزێن مە ژ نشكه‌كێڤه چوونه زەلێ. هەر کەسه‌كی ئەڤه وه‌ك شكه‌ستن دیت. لێ من یەکسەر گۆت دڤێت ئەم ڤێ رەوشێ بگوهۆرین و بكه‌ینه ده‌لیڤه و یه‌نه‌كێ ژی ب لایێ خوه بکێشین و ژ په‌ده‌كێ دوور بێخین» ئەڤ گۆتنێن ئۆجه‌لان ژ بۆ ئاشکەراکرنا رۆلا په‌كه‌كێ یا د کوورکرنا پرسگرێکێن ناڤبەرا هەردو هێزان دا گرنگن. لێ ئەڤ یەک وه‌سا ب هێسانی چێنەبوو. پێكئینانا یه‌نه‌كێ – په‌كه‌كێ یا سالا 1993ێ نه ژ بەر هەولدانێن ئۆجه‌لان ب تنێ بوو، ب رێبەریا ئیران و ترکیێ چێبوو.
په‌یوه‌ندیێن یه‌نه‌كێ و په‌كه‌كێ تەنێ ب پشتەڤانییا ئیرانێ پێکنەهاتن
راستیەک هەیە کو ئیرۆ ژی ب باندۆرە: لهەڤکرنا یه‌نه‌كێ و په‌ده‌كێ دێ دەستێ کوردان خورت كه‌ت و رێ ل بەر سەرخوەبوونێ ڤەکەت، لێ پشتی سالا 1992 خواستن پێڤاژۆیەکا پەڤچوونێ بئافرینن. ژ بۆ ڤێ ژی په‌كه‌كە هات ئەرکدار کرن، له‌وما ژی ئەڤ یەک شاشە کو مرۆڤ ببێژیت هێزا کو په‌كه‌كە و یه‌نه‌كه پێكئیناینه ئیرانە، ترکیێ ژی د ڤێ پلانێ دا رۆل هه‌بوو. خەرابکرنا ئارامی و یەکیتییا هێزێن باشوور کارێ سەرەکی یێ په‌كه‌كێ بوویە.
کا ئەم ل دیرۆکێ بنێرین، 1992 دەولەتا ترک کاراکتەرێ په‌ده‌كێ یێ نەتەوه‌یی – مللی ناس کر و باندۆرا وێ یا ل سەر جڤاک و سییاسەتا باکوور ب زەلالی دیت. ژ بۆ ڤێ ژی خواست یه‌نه‌كێ بینیته پێش، ترکیێ رەحمەتی تاله‌بانی وەک موخاته‌ب گرت، په‌كه‌كێ و یه‌نه‌كێ په‌یوه‌ندیێن خوە پێشڤە برن. د ئاگربەستا په‌كه‌كێ یا د سالا 1993 دا یه‌نه‌كه و مام جەلال هاتن ئەرکدار کرن، تاله‌بانی سەرۆکۆمارێ ترک تورگوت ئۆزال ددیت و رۆژا دی دچوو شامێ جەم ئۆجه‌لان. ئەڤ رەوش پشتی مرنا ئۆزال ب داوی بوو.
هەلبەت ئیرانێ ژی د خواست سەرێ هەڤسارێ په‌كه‌كێ د دەست وان دا بیت، د مژدارا 1993 دا جەمیل باییک ل گەل تاله‌بانی ژ شامێ ب باله‌فرێ هاته تەهرانێ، ل ئورمیێ ل گه‌ل ئیستخباراتێ هەڤدیتن كرن، ژ وێرێ چوو که‌مپا زەلێ. جەمیل باییک سەرپەرشتییا په‌یوه‌ندیێن په‌كه‌كێ و یه‌نه‌كێ یێن ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە دهاتن پشتگریکرن، د مەشاند.
هەر چقاس بوویەر پر ب وورده‌كاری و بەرفرەهی ژی بن، لێ رۆلا په‌كه‌كێ یا کوورکرنا ناکۆکیێن د ناڤبەرا یه‌نه‌كێ و په‌ده‌كێ بوو، ئیران و ترکیێ سەرپەرشتییا ڤێ دکر، سووریە و رەژیما سەددام ژی پشتگری دانه ڤێ پلانێ. ب ڤی ئاوایی دخواستن سەروەرییا باشوور تێک ببه‌ن و هەڤگرییا هێزێن باشوور ژ ناڤ ببن.
پەیمانا دوبلینێ و گۆتنێن په‌كه‌كێ
پشتی سالا 1996 پەڤچوونێن ناڤبەرا یه‌نه‌ك و په‌ده‌كێ بوونه شەرێ چەکداری. حكوومه‌ت بێباندۆر بوو، ئەمەریکا خواست کو په‌ده‌كێ و یه‌نه‌كێ پێكبینیت، گۆتووبێژێن دوبلینێ کو په‌كه‌كێ وەکی دژبەری یا خوە ب ناڤ دکەت، یەک ژ وێ خەباتا لهەڤئینانا هێزێن باشوور بوو، ل گۆری په‌كه‌كێ ئەڤ هەڤدیتنا ل دوبلینێ پیلانه‌ك بوو، دگۆت دەولەتا ترک و ئەمەریکا دخوازن په‌ده‌كێ و یه‌نه‌كێ ل سەر ئەساسێ ته‌سفییەکرنا په‌كه‌كێ پێك بینن. په‌كه‌كێ دگۆت کو ژ بۆ گۆتوبێژێن دوبلینێ تێک ببن، وان ل دژی په‌ده‌كێ پێنگاڤا 2 یەمین یا 15 ته‌باخێ دا دەستپێکرن.
راستیا رۆژەڤا هەڤدیتنێن دوبلینی یێن 9-11ێ تەباخا 1995 گەلەک جودا بوو. ترکیە ل دژی جڤینا دوبلینێ بوو، ژ بەر کو پشتگری د دا پێڤاژۆییا پەڤچوونێ، وەک چاڤدێر بەشداری هەڤدیتنان دبوو، لێ بەلێ ب ڤێ هەڤدیتنێ ناکۆکیێن ناڤبەرا یه‌نه‌كێ و په‌ده‌كێ ب داوی نەبوون، وەکە کو مە بەرێ ژی ئانیبوو زمان، په‌كه‌كێ د داویا کۆنگرەیا 5. دا بریار دا بوو کو ئێریشی په‌ده‌كێ بکەت وی دەمی چ بەحسا پەیمانا دوبلینێ ژی نەهاتبوو کرن.
تشتا کو په‌كه‌كە ب سالان بەحسا پیلانگیرییا دوبلینێ دکەت چ راستی بوو نینە، دەولەتا ترک چ جاران نەخواستیە کو یه‌نه‌كه و په‌ده‌كه لهەڤ بکه‌ن، هەتا ژ بۆ هەڤدیتنێن ئاشتیێ ئاستەنگ بکەت دەستوور نەدان بالافرگەهان ب کار بینن.
گەر خواستبان دکارین په‌كه‌كێ ژ ناڤ ببه‌ن
په‌كه‌كێ هەموو ئێرشێن خوە یێن 1990 ل دژی په‌ده‌كێ وەکە تێکۆشینا ل دژی ئەمپەریالیزمێ و دەولەتا ترک ب ناڤ دکەت، ئەگەر دەولەتا ترک خواستبا په‌كه‌كێ ژ ناڤ ببه‌ت، نە هەوجە بوو کو هاریكاریێ ژ په‌ده‌كێ بستینیت. گەلەک رێبازێن ژ ناڤ برنا په‌كه‌كێ هەبوون، میناک ئیستیخبارتا ترک ل شامێ ل گەل ئاپۆ د هەمان عیمارێ دا دما و دکارین ب هێسانی ل وی بده‌ن، لێ بەروڤاژی سەرۆکوەزیرێ دەولەتا ترک مەسعوود یلماز ب رێیا یالچین کوچوک د گۆته ئۆجەلانی خوە بپارێزە دێ هنده‌ك ئالیێن ناڤ ده‌وله‌تێ دخوازن ته تیرۆر بكه‌ن.
دەولەتا ترک نەخواست په‌كه‌كێ ژ ناڤ ببه‌ت، د سالێن 1990ی دا تەنێ یەک ئارمانجا وێ هەبوو کو په‌كه‌كێ ل باشوور کۆم بکەت و ل دژی دەستکەفتێن باشوور بکار بینیت.
ستراتیژییا بکارئینانا په‌كه‌كێ ل دژی تێکۆشینا رزگارییا نەتەوه‌یی یا کوردان كو ناڤەندا وێ باشوور و په‌ده‌كه‌یە، ژ ئالیێ ئیران، ئیراق و سووریەیێ ڤە ژی هاتە مەشاندن. ژ بەر کو په‌كه‌كێ ئەڤ ستراتیژییا کۆلۆنیالیستان قەبوول کر و ژ ئالییێ هەر چار ناڤەندێن داگیرکەر ڤە د هات پاراستن و بهێز کرن.
د ئەنجام دا؛ پێنگاڤا 15ێ تەباخێ یا دویەمین کو د سالا 1995 دا ژی په‌ده‌كێ هات دەستپێکرن، مژارەکا پڕ گرنگە کو دڤێت ب بەرفرەهی بهێته لێکۆلین كرن. کاراکتەرا هەڤکاریێ یا په‌كه‌كێ دەردئێخیت هۆلێ. په‌یوه‌ندییا په‌كه‌كێ یا ل گه‌ل هەر چار دەولەتێن کۆلۆنیالیست یێن ل دژی چێبوونا ستاتویا کوردان زەلال دکەت، په‌كه‌كە دخوازیت ئیرۆ هەمان ئەرکا وی سەردەمی بگێریت و د بن ناڤێ دژبەرییا په‌ده‌كێ دا ئەرکا رێگرتنا ل سەرخوەبوونا کوردستانێ دانیه سه‌ر مللێن خوه.
