بەشا 2: پرۆژەیا دەولەتا ترک، ل دژی تەڤگەرینا کوردایه‌تیێ ل باکورێ کوردستانێ و په‌كه‌كە
نڤیسینا دیرۆکا دژوار و چه‌كدارییا په‌كه‌كێ ب واتایەکێ، نڤیسینا دیرۆکا په‌كه‌كێ ب خوە یە، ژ بەر کو په‌كه‌كە ل سەر دژواریێ ئاڤا بوویە، بێی ئاشکراکرنا خەتێن گشتی یێن دیرۆکا باکورێ کوردستانێ د نیڤا دوێ یا سەدسالا 20ێ دا، نەمومکنە مرۆڤ ژ دەرکەتنا چەکداری یا په‌كه‌كێ تێبگه‌هیت.
1950-1960، سالێن خوه‌رزگاركرنا كوردان ژ وەستیان و چاڤترسیێ نه
ل باکورێ کوردستانێ ژ سالا 1942ێ، تەڤگەرا کورد دەست پێ کرییە و هه‌تا سالا 1958ێ وان شیابوو ل دژی وەکیلێن ترک ئه‌وێن کوردان دکه‌نه ئارمانج پرۆتەستۆ بکه‌ن، د بەردەوامییا سالێن 1950ێ دا، تەڤگەرەکا جڤاکی هەبوو.
ل سالێن 1960ێ ل باکورێ کوردستانێ، ماندیبوونا کو پشتی سەرهلدانێن «شێخ سەعید، کۆمارا ئاگری و جینۆسایدا دێرسمێ» دهاتە ژیان کرن، هێدی هێدی رادبوو، لێگەرینێن سیاسی دەست پێ کر بوون، یەکەم پارتییا نووژەن یا کورد ل باکورێ کوردستانێ، PDK-T (پارتيیا دەمۆکراتا کوردستانێ- ترکیێ) هاته دامەزراندن، PDK-T خوەسەرییا کوردێن ل ترکیەیێ پاراست و وان خوه وەک شۆپدارا PDK-I ب ناڤ دکر.
ل باژار و چیایێن کوردستانێ کورد ئاسمیلە نەبوونیە، خه‌باتا په‌ده‌كێ ب تایبه‌تی ل سووریێ و ئیراقێ بوو مۆتۆرا ڤێ هۆشیارییا ل باکورێ کوردستانێ، ل ده‌ڤه‌رێن ل سەر سنۆرێ سووریێ و ئیراقێ، کوردێن ل خەتا بۆتانێ، هەکاری و مێردینێ دشیان تێکۆشینا په‌ده‌كێ یا ل وێرێ ببهیزن و دلسۆز ببن، سنۆرەک د ناڤبەرا هەرێمان دا هەبوو، لێ یەکیتیەکا چاندی و دیرۆکی ئەڤ سنۆر ناس نەدکرن، وان خوە وەک بەشەک ژ خه‌باتا ل وێرێ، ب تایبەتی ژی خه‌باتا پێشمەرگەی ددیتن، گەلێ باکور د زانستا خه‌باتا نەتەویی دا بوو و ب کوردی د ئاخفتن، واته باکورێ کوردستانێ د ناڤا لێگەر و تەڤگەرەکا زیندی دا دەرباس د بوو.
تێزا په‌كه‌كێ یا کو دبێژت: «مە جارا ئەول گۆت کو کوردستان کۆلۆنی یە، ل باکور کورد وه‌ك لاشەکی مری بوون مە کورد زندی کرینە» ئەڤ تێز ژ راستیێ دوورە، کورد نەمری بوون و ئەو نە یێ یەکەم بوو کو دگۆت «کوردستان کۆلۆنیال ە».
زنار سلۆپ، واته قادری جەمیل پاشا، بەرێ دیار کربوو کو کوردستان د سالێن ده‌ستپێكا سەدسالا 20ێ دا کۆلۆنییە، هەروه‌ها، یەک ژ دامەزرێنەرێن PDK-T شاکر ئەپۆزدەمیر، ل سالا 1969ێ د روویێ دادوه‌ری دا گۆت: «کوردستان 46 سالە کۆلۆنیا تركیێ یە»، ئانكو، کورد تێرا خوە هۆشیار بوون کو د باشبوونا سیاسی دا رەوشا خوە باش فێم بكه‌ن، هەموو دەولەتان و دەولەت ترک ژی هایداری ڤێ ڤەژینا کوردایەتی بوون.
راپۆرتێن ئه‌مەریکا و ترکیێ د دەربارێ کوردان دا
ل 1952ێ، کۆنسلخانەیا ئامەریکی ل ترکیێE.N. Wagoner سەره‌دانا هنده‌ك باژارێن باکورێ کوردستانێ دكه‌ت و راپۆرتەکێ دنڤیسیت، د راپۆرتێ دا وه‌ها هات گۆتن: «هەر چەند حكوومه‌تا ترکیێ ب به‌رده‌وامی دبێژیت کو پرسگرێکا کوردان ل ترکیێ نینه ژی، لێ ب قاسی 1 حه‌تا 1.3 ملیۆن مرۆڤێن کو ب کوردی د ئاخڤن د ناڤ سنۆرێن وه‌لاتی دا ب ڤی رەنگی دژین هەنە کو دێ ژ بۆ ترکان ل پاشەرۆژێ پرسگرێکان ده‌رێخن» واته، پۆتانسیەلا بەرخوەدانێ یا باکورێ کوردستانێ د راپۆرا کوردی یا سالا 1952ێ دا ژی ب زەلالی دهاتە دیتن.
دەولەتا ترک هەم ژ تەڤگەرێن کوردێن ل باکورێ کوردستانێ، هەم ژی ژ پاراتیێن په‌ده‌كێ یێن ل ئیراقێ و سووریێ زێدە د ترسییا و ئەو ژ بۆ خوە ب خەتەرییه‌كا مەزن ددیت، ترکیە د راپۆرتا سەرێ سالێ یا 1960ێ دا ڤان نیگەرانییان دگه‌هینیتە ئه‌مەریکا و دبێژیت: «تەڤگەرێن کوردان یێن ل ناڤ و دەرڤە خەتەرناکن»، و وەکی دی، د راپۆرتێ دا دهێته گۆتن کو «پێدڤییه ئه‌مەریکا ل هەمبەر ڤێ رەوشێ خودان هەلوەست بیت و ئەم ژی دێ ل گۆری تێگەها دەولەتێ خودان پرۆژەیەک بین».
ڤەژینا کورد و کوردستانێ یا ل 4 پارچەیێن کوردستانێ کۆلۆنیالیزما ترک ئێخستبوو د ناڤا لڤ و تەڤگەرێ دا، دەولەتا ترک د سەرێ سەدسالێ دا خواست کو پرسگرێکا کوردی ب قڕکرن و جینۆسیادێ ژ هۆلێ راکه‌ت، لێ ژ بەر راستییا جڤاکی یا کورد، ئه‌ڤ هه‌ول بێ ئه‌نجام مان، دەولەتێ ل سالێن 1960ێ کۆنسەپتەک نوو بۆ کوردان ده‌رێخست، تەڤگەرێن کورد ژ هەڤ جودا کرن، دەستخوە خستن و برێڤەبرنا تەڤگەرێن کورد، ئانكو ئافراندنا کوردێن ترکیێ، ترکیە د ڤی واری دا بەرنامەیەکێ دەمدرێژ مەشاند، ئەو بەرنامە هه‌تا داوییا سالێن 1990ێ هاتە مەشاندن، هەتا سالا 1980ێ، ژ ڤی به‌رنامه‌ی تەڤگەرێن کوردی کۆنترۆل کرن و کەسێن نەتەوپەروەر و رادیکال نه‌هێلان.
چەپێ ترک، کورد و گومانێن هەیی
ل سالێن 1960 و 1970ێ دا، تەڤگەرێن چەپ و راست ل ترکیەیێ زێده چالاک بوون، راستگرێن ترک هەر دەم ڤەکری دگه‌ل دەولەتێ د په‌یوه‌ندییان دا بوون و پشتگرییا دەولەتێ دکر، چەپگرێن ترک چه‌ند ل دەرڤەیی دەولەتێ ژی خویا بكه‌ن، لێ دەولەت وان ب «زلامێن خوە» و هێزێن تاری ڤە ب رێڤە دبه‌ت.
په‌یوه‌ندیێن ڤەشارتی یێن کادرێن پێشەنگێن گەلەک تەڤگەرێن چەپ کو هەتا دامەزرێنەرێن TİPێ ژی، دگه‌ل دەولەتێ هەنە، گەلەک ناڤێن کو دهێنه نیقاش کرن وەک «کەمال سوولکەر، ماهر کایناک، دۆگو پەرینچەک»… هتد، ژ بۆ پاشەرۆژا دەولەتا ترک خزمەتێ دکه‌ن.
ئاشکەرایە کو چەپگرەکێ ترک ژ ئالیێ دەولەتێ ڤە هاتییە ئافراندن، ب گۆتنا مسته‌فا کەمال «گەر ل ڤی وەلاتی هەوجەدارییا کۆمۆنیزمێ هەبیت، ئەوێ ژی ئەم دێ بینین» مژارا مە نە چەپێ ترکە، لێ دەولەتێ ژ سالێن 1960ێ، ئەرکەک دایە چەپێن ترکان، ئەڤ رێکە ژی ئەوە کو کوردان و بزاڤێن کوردان د بن باندۆرا خوە دا بهێلن، ئانكو، ل شوونا کو کورد ب ناسنامه‌یا خوە یا نەتەوەیی تەڤبگەرن، بلا پرسگرێکا کوردی وەک مافێ عەدالەت و وەکهەڤیێ بهێته دیتن، ب راستی ئەم دزانین کو دەولەتێ چەپێ ترک ئه‌ركدار کر کو نەهێلیت کورد خەتەکا نەتەوەیی و سەربخوە بۆ خوە ب بافرینن.
چەپێ ترک وەک وارگەهەکێ خه‌باتا کوردان هاتە دەست نیشان کرن، لێ ئەو خەفک بوو ل بەر گه‌نجێن کورد هاتییه دانان، ژ بەر ڤێ سەدەمێ، چەپێن ترک هه‌ولێن مەزن دان کو د سالێن 1960ێ دا گه‌نجێن کورد د ناڤا زیهنیەتا خوە یا “چەپ” دا ب فەتسینن، له‌وما ژی رێ ل وان هاتە ڤەکرن، د هەولدانا دەولەتێ یا ژ بۆ ئافراندنا «کوردێ ترکیێ» گاڤا گرنگ ئەو بوو کو کوردان بێخن د ناڤا چەپێن ترک دا، ئەڤ سیاسەت هەتا ئیرۆ ژی هاتییە به‌رده‌وام كرن.
ڤەوژارتنا رێ و پاقژکرنا کوردێن خراب
دەولەتا ترک ب ڤێ گۆتنا چەپگر نه‌شیابوو کوردان «خه‌باتا هەڤپارا ل دژی ئەمپەریالیزمێ» دا ب کار بینیت، کورد ب گۆتنا «ئەم هەموو موسلمانبن» ژی نەهاتنه خاپاندن، ئێدی کورد خودان دلسۆزییا په‌ده‌كێ بوون، دەولەتێ نه‌دشیا رێ ل کوردایەتییا کوردان بگریت، دەولەتا ترک ب ئاوایەکێ ئاشكه‌را یان ژی ڤەشارتی ئەو کەسێن کو رێ ل به‌ر دۆزا کورد ڤه‌دكرن، دکوشتن.
میناک فائق بوجاک ژی یەک ژ وان بوو، د 4ێ تیرمەها 1966ێ دا ل رهایێ هاتە شەهید کرن، برینا وی نەکوژەر بوو، ئه‌و ل نەخوەشخانه‌یێ هاتە کوشتن.
دەولەتا ترک رێبەرێن کوردستانی یێن باکور یەک ب یەک تاسفییه دکرن، د. شڤان ئانگۆ هەردو ژی بەردەواما پێڤاژۆیەکا وه‌هانە، ژ ئالییەکی ڤە دەولەتا ترک رێبەرێن کوردان نه‌دهێلان، ژ ئالیێ دی ڤە ژی پرۆژەیێن کەتنا د ناڤا تەڤگەرێن کوردی دا چێدکرن، گەلۆ ب ڤەوژارتنا رێ، دەولەتا ترک خواست رێ ژ بۆ هنده‌کێن دی ڤەکەت؟.
ئۆجالان و میت
د ڤێ راستییا کو مە بەحس کری دا جهێ عەڤدلا ئۆجالان چ بوو؟ ب راستی دڤێت کو رەوشەنبیرێن کورد ب جددی ل سەر ڤێ پرسێ بسەکنن، ژ بەر کو د ڤێ پرسێ دا ب سەدان خالێن تاری هەنە و یا هەره بالکێش ژی ئەوە کو ب قه‌ده‌ر په‌كه‌كێ، دەولەتا ترک ژی ڤان خالێن تاری ڤەدشێریت، په‌یوه‌ندیێن ئۆجالان و میتێ وەکی خەتا سۆر یا دەولەتا ترک خویا دكه‌ت.
نڤیسکار و رۆژنامەڤانێ ترک ئووگور مومجوو ل 23ێ سباتا 1993ێ دەما کو ل سەر په‌ێوەندیێن عەڤدلا ئۆجالان لێكۆلین دكر و پرتووکەک ب ناڤێ «دۆسیا کورد» د نڤیسا، ئه‌و ب بۆمبەیا کو د ترومبێلا وی دا هاتبوو دانان، هاتە کوشتن، دەولەتێ کوژەرێن وی نەدیتن، پاشی ژی ئاشكه‌را بوو کو ده‌وله‌ت ناخوازیت کوژەر بهێنه دیتن.
کوشتنا ئوگور مومجوو، رێخستنێن کو عەڤدلا ئۆجالان بەری په‌كه‌كێ ئەندامێ وان بوو، زەواجا ئۆجالان ب کەچا ئه‌ندامه‌كێ میتێ، هەڤالێن وی یێن میتێ و … هتد و گەلەک پرسێن دی، وێ یه‌كێ نیشان دده‌ن کو په‌یوه‌ندی د ناڤبەرا عەڤدلا ئۆجالان و میتێ دا هه‌نه.
ئەرێ په‌یوه‌ندییا ئۆجالان و میتێ چاوا بوو؟ ما ل شوونا کادرێن کوردێن کو د سالێن 1970ێ دا ژ ئالیێ دەولەتێ ڤە هاتن کوشتن دەولەتێ د خواست رێ ژ بۆ عەڤدلا ئۆجەلان ڤەکەت؟ گەلۆ رێ ژ بۆ وی هاتە پاقژکرن؟
ئەم پرسێن کو پێدڤی ب بەرسڤەکا درێژ و درێژ هەیە دکه‌ین، ژ بەر کو دەما ئەم دیرۆکا په‌كه‌كێ یا چەک و دژواریێ دنڤیسین، پێدڤی دبین کو ئەم ژ ڤی ئالی ڤە ژی، ل بوویەران بنێرین، چونكه وی دەمی دێ دیرۆک زەلال تر بیت.
